25. 3. 2023: Сто років Общества імени Александра Духновіча

Перед сто роками выникла найвызначнїша русиньска орґанізація меджівойнового періоду.

Тот рік в місяцї апріль припомянеме собі 220 років од народжіня нашого найвекшого будителя, ґрекокатолицького священика, отця Александра Духновіча. Но нелем тота округла рочніця припала на тот рік. О 120 років пізнїше, уж в часї першой Чехословацькой републікы, русиньскы патріоты вырїшыли основати културно-просвітню орґанізацію, котра буде нести мено нашого будителя. В марці припоминаме собі точно сто років, як основане было Общество імени Александра Духновіча, котре пережыло різны етапы, од років успішной роботы аж по примушене перерваня своёй роботы, жебы по пятьдесятёх роках могло знова обновити своє дїятельство.

Основаня общества

Общество імени Александра Духновіча, або як оріґінална назва звучала Русское культурно-просвѢтительное общество имени Александра Духновича было основане 25-го марца 1923-го року в Мукачові на зборах 163-ёх културных актівістів Підкарпатьской Руси.

Посеред участників той події быв участный ґубернатор Підкарпатьской Руси Антоній Бескид, мукачовскый ґрекокатолицькый єпіскоп Петро Ґебей, але і далшы вызначны особности той добы як Євменій Сабов, Осиф Каміньскый, Константін Невицькый, Николай Бескид ці Юлій Гаджеґа.

Хоць общество основало ся в Мукачові, центром орґанізації стала столиця Підкарпатьской Руси – Ужгород. Першым председом в роках 1923 аж 1934 быв выбратый Євменій Сабов, реално орґанізацію вів Штефан Фенцик. Так само общество одкрыло свою філію і в Пряшові, а на Пряшівщінї пододбно як на Підкарпатьскій Руси в меджівойновім періодї, або лїпше повіджено почас першой републікы, успішно провадило свою роботу.

Меджі членами были русинофілы, але і русофілы. Друга споминана орьєнтація была главно реакціёв на актівну роботу україньскых політічных еміґрантів на Підкарпатьскій Руси, котры три рокы скорше основали общество Просвіта, выдавали много книжок, заняли высокы посады в школстві. То вшытко выкликало страх меджі русиньсков інтеліґенціёв з українізації і страты властной русиньской ідентіты.

Інтересным фактом є, же єдным з кроків Общества Духновіча проти українізації в тім часї было і приятя за свій сімбол всеславяньской триколоры, флаґу з червенов, білов і синёв смугов. Ку тому флаґу вернув ся пак у 2007-ім роцї і Світовый конґрес Русинів, котрый тот флаґ схвалив як народный флаґ Русинів.

Стало ся так на пропозіцію Михаіла Алмашія, вызначной особности Русинів по 1989-ім роцї з Підкарпатя, котрый у 1991-ім роцї і обновлёвав Общество Духновіча на Підкарпатю. Алмашій пропоновав флаґ лем з триколоров, но конґрес вырїшыв дати на флаґ і ерб, котрый быв земскым ербом Підкарпатьской Руси за часів Чехословакії, і котрый меджі людми став природным ербом Русинів.

Робота Общества Духновіча

Общество імени Александра Духновіча было в меджівойновім періодї дуже віталнов орґанізаційов, о чім окрем іншого свідчіть і то, же было подїлено на дванадцять секцій і то орґанізачно-просвітительску, народно-літературну, выдавательску, театралну, музичну, хорову, шпортову, скавтьску, народного центра, народного архіву, женьску і санітарно-гіґієнічну.

Общество шторік робило Днї русиньской (руськой) културы, фестівал, якый став общім святом серед Русинів Чехословакії і в рамках котрого у 1933-ім роцї в Пряшові быв одкрытый і Памятник Александра Духновіча.

Орґанізація одкрыла много памятників, буст присвяченых русиньскым народным дїятелям в дакілько містах і селах на Підкарпатю, але і на Пряшівщінї. Вызначным было і збудованя Русиньского народнго дому в Ужгородї у 1932-ім році, де діяло веджіня общества.

Не мож выхабити, же выдавательска секція выдавала два журналы – Карпатскій край і Карпатскій свѢтъ, выдавав ся Русскій народный календарь, а з выдавательства Общества Духновіча вышло і 115 брожур із серії Изданіе.

То, што найвеце потрібне было, то дістати нашу русиньску културу, освіту меджі нашых людей, котры переважно жыли на селах. Общество барз добрї усвідомлёвало собі тото дїло, і так было актівным при основаню чіталень, котры в меджівойновім періодї служыли як културны центры в селах і містах. В роках 1937 аж 1938 общество мало коло 300 чіталень.

Орґанізація надвязала сполувпрацу з Обществом Качковского, яка дїяла на Лемковинї, але і з орґанізаціями російскых еміґрантів в Празї, Берлінї, Белеградї, Софіі, і Паріжі.

Общество на кінцю 1930-ых років слабло, што было запричінено смертёв Євменія Сабова. Штефан Фенцик втогды перетворив общество на свій інштрумент, і тото мало неґатівный вплив на фунґованя орґанізації, што собі выжадало свою дань, кедь наприклад у 1938-ім роцї на День русиньской културы до Мукачова пришло лем 190 участників.

Волошин і „другы Мадяры“

По Мнїховскій зрадїі із септембра 1938-го року пришли складны часы про Чехословакію і про Підкарпатьску Русь. У новембрї Авґустін Волошин як премєр Підкарпатьской Руси заказав фунґованя будьякых народностных орґанізацій і народных рад, включно русиньскых. Вынятком была лем Німецька народна рада. Авторітатівный режім Волошина быв пронїмецько і українофілско заміряный, і цїле то вело до того, же 14-го марца вечур выголосив Волошин назалежность „Карпатьской Україны“. Тырваня Волошиновой державы было курте, бо теріторію пак такой заняли Мадяры. В рамках „другых Мадярів“, значіть в часї, коли Підкарпатя было анектоване Мадярьском під веджінём Гортія, Общество Духновіча офіціално не єствовало, но жыло дале в сердцях русиньсых патріотів і русиньской молодежи. В роках 1940 аж 1944 хоць не дуже актівно, но епізодно фунґовали на селах чітальнї імени Александра Духновіча, робили ся театралны пєсы, зробило ся і пару епізодных книжных выдань, меджі котрыма быв і літературный аламанах.

В Народнім домі імени Александра Духновіча в Ужгороді в роках 1940 аж 1944 была редакція ґазеты Карпаторусскій голосъ. Хоць общества офіціално не было, но тот період не быв про русиньскый народный жывот найгіршым, припомяньме, же втогды фунґовало і Підкарпатьске общество наук, Русины втогды не были переслїдованы, і могли розвивати свою културу і язык.

Совєтьскы часы і обновлїня общества

Дефінітівный конець про общество, але і про русиньскый народ пришов аж по ослободжіню Червеной арміёв, котра єдночасно анектовала Підкарпатьску Русь і Русинів Москва вычеркла з мапы народів світа. Общество вже по войнї не могло обновити своє фунґованя і так перерва в ёго дїятельства властно тырвала аж понад 50 років.

У 1991-ім роцї Русины на Підкарпатю вырїшыли обновити Общество імени Александра Духновіча. Як сьме вже споминали, Михаіл Алмашій належав меджі тых, котры обновили тото общество. Пізнїше став і ёго председом. У 2016-ім роцї выдав і велику моноґрафію о історії той орґанізації під назвов Исторія Общества им. А. Духновича в датах, фактах и илустраціях.

Паралелно з тым было обновлене Общество Духновіча і в Пряшові. На тім мав заслугу далшый вызначный русиньскый актівіста по 1989-ім році, Гавриїл Бескид, котрый вмер в осени минувшого року.

Обидві „части“ общества проводили за рокы свого нового єствованя многы научны конференції, выдавали публікації, были знова єдныма із ствопів нового русиньского возроджіня. Покля робота общества в Пряшові зачала стаґновати вєдно з тым, як зачав мати здравотны проблемы Гавриїл Бескид, на Підкарпатю общество актівно дїє доднесь.

Главов підкарпатьского общества днесь є Юрій Продан а меджі іншым Общество імени Александра Духновіча є вєдно із Русиньскым културолоґічным клубом в остатнїх роках выдавателём Алманаха днешнёй русиньскій літературы, де каждый рік мож найти новы творы старшых, але і цалком молодых русиньскых авторів з Підкарпатя.

Петро МЕДВІДЬ, ЛЕМ. фм, языкова і ґрафічна управа: АРК в СР.