9. 6. 2024: До недожытых 90-ых народенин Івана Бандуріча

Кедь маєме бісїдовати о найвызначнїшых особностях русиньского руху на Словакії по 1989-ім роцї, пак не мож выхабити імя Івана Бандуріча. Не быв то чоловік, котрый бы мав якусь потребу пропаґовати самого себе, но за нёго бісїдовала робота, котра была прирахована на ёго конто.

Чоловік, котрый аж до посліднїх хвіль знав быти важный, запаленый про свої ідеї, знав на другім боцї все пофіґлёвати, а і „ідеолоґічны звады“ на засїданях русиньскых орґанізацій знав наконець обернути і на гумор, а не розышов ся в планім. Теперь припомянеме недожыту округлу рочніцю того русиньского, але і културного діятеля – Др. Івана Бандуріча.

Родак із села Стриговець

Народив ся Іван Бандуріч 7-го юна 1934-го року в селї Стриговець, в окресї Снина. То маленьке село у Вігорлатьскых верьхах, но єдночасно то прекрасный край. По основній школї, котру выходив у роднім селї, пішов штудовати на Руську ґімназію в Гуменнім, з котрой вышла цїла плеяда русиньской інтеліґенції втогдышнёй Чехословакії.

Свої штудії продовжовав на Освітнїй школї в Братїславі, а пак і на Высокій школї політічній, што в тім часї было штось як днешня політолоґія. Уж там выбрав собі напрям, котрому пак зістав вірный цїлый професный жывот. Заміряв ся на область културы і културной політікы.

Свою діпломову, а пак і ріґорозну роботу Іван Бандуріч робив на тему функції културной дїдовизны і старостливости о памяткы в окресї Бардеёв. Якраз тото місто, з довгов і славнов історіёв, прекраснов історічнов архітектуров, котрому выгрожовав єден із найзнамішых русиньскых збойників – Федор Головатый, про Івана Бандуріча стало другым домовом, в котрім жыв і дїяв аж до своёй смерти.

Професіонална путь

У 1959-ім роцї наступив на Одбор школства і културы втогдышнёго Окресного народного выбору в Бардеёві як іншпектор про културу. Під ёго старостливостёв были народны памяткы, котры суть великым богаством нелем міста, але цїлого окресу, но і музеї, кіна, котры належали під містны народны выборы.

Якраз памяткы стали великов доменов Івана Бандуріча. Быв основателём Окресной памятковой справы в Бардеёві, і в роках 1971 аж 1992 тоту інштітуцію і рядив. Хоць пізнїше быв на пензії, ниґда не перестав інтересовати ся темов памяток, знав тоту тему конзултовати, написати фундованы статї, арґументації ку дїлам, котры ся рїшыли.

Не мож выраховати вшыткы ёго професійны актівности і успіхы в тій области, але за вшыткы треба спомянути холем єдно. Якраз Іван Бандуріч стояв за успішнов обновов Бардеёвской містьской памятковой резервації, котру у 1986-ім роцї збачіла і фундація ICOMOS. Фундація дїє при Орґанізації зъєдиненых народів про науку, освіту і културу – UNESCO. І так было у 1986-ім роцї вырїшено, же місту Бардеёв была удїлена Золота медайла за охрану своїх історічных памяток. Было то перше місто у втогдышній Чехословакії, котре таку медайлу здобыло.

Тото оцїнїня мало і далшы позітівны наслїдкы про Бардеёв. О штирнадцять років пізнїше в австральскім місті Кернс Комітет Світовой дїдовизны UNESCO вырїшыв записати Містьску памяткову резервацію в Бардеёві до Списку світовой дїдовизны UNESCO.

Бардеёв і Словакія можуть быти вдячны і роботї Івана Бандуріча, бо то якраз ёго намагы помогли ку тому, жебы штось таке стало реалностёв. А ёго запалена професіонална робота не зістала без того, жебы єй оцїнити. Спомянеме лем найвызначнїшы оцїнїня, котрых ся му дістало: Заслуженый робітник културы, медайла Прикладный робітник културы (удїлена два раз), памятна медайла Словацького народного музея і Матицї словацькой за розвиток културы, Премія пріматора міста За заслугы о розвиток міста Бардеёв і другы.

Русиньскый актівіста

Іван Бандуріч ниґда не забыв, одкыль походить, і якого є роду. Лоґічно, як єден із русиньскых інтелектуалів, котры пережывали за свій народ, быв пак єдным з тых, котры стояли по 1989-ім роцї при початках русиньского возродного процесу, наперед в Чехословакії, пізнїше, по роздїлїню републікы, на Словакії.

Од самого початку стояв при основаню русиньского руху – Русиньской оброды, а пак як єден із першых актівістів быв основателём Реґіоналного клубу Русиньской оброды в Бардеёві, якого быв председом довгый час. В рамках Русиньской оброды на Словеньску быв довгорочным членом Коордіначного выбору, а Русинів єден час представляв і в словацькых штатных орґанах як член втогдышнёй Рады влады Словацькой републікы про народностны меншыны і етнічны ґрупы.

На тых функціях не быв лем пасівным путником, котрый ся віз на тій функції. Быв актівным, запаленым хранителём прав Русинів, боёвником проти українізації, котра, нажаль, доднесь іщі не є цалком минулостёв. Писав писма, публічно выступав, запалено арґументовав, і то з єдным цїлём – жебы Русины на Словакії мали лїпшу будучность, і жебы уж далшы ґенерації не мусили пережывати тото, што він сам пережыв почас років нашого „неіснованя“.

Кедь выникнув Округлый стіл Русинів Словакії у 2012-ім роцї, на засїданя почав ходити і він. Все мав темы до діскусії, не была з ним много раз легка бісїда, стояв собі твердо за своїм, но вшыткы знали, же він тоты тверды позіції не має зато, жебы глядати конфлікты, але зато, бо хоче просадити добры ідеї на благо Русинів.

Якраз то, же ся не дав одбити, помогло наприклад і ку тому, же з ёго ініціатівы Словацькый народный музей – Музей Словацького народного повстаня в Баньскій Быстріцї сплатив по роках довг, котрый мав односно Русинів, і у 2015-ім роцї придав меджі камяны таблы, котры на памятнику має каждый народ, якый залучів ся до повстаня, і тоту з написом Русины.

В Бардеёвскых купелях доднесь каждый рік робить ся фестівал – Переглядка русиньского і шарішского фолклору, котра ся тїшыть популарности, і котрой основателём так само є Іван Бандуріч.

Окрем того много публіковав. Сполупрацовав майже аж до послїднїх днїв свого земного жывота із редакціями одборных періодік, окресных новинок, русиньскых масмедій, ці то было русиньске Народностно-етнічне высыланя Радія Патрія, редакція часопису Русин і Народных новинок, редакція ґазеты ІнфоРусин, но ёго матеріалы мож найти і в русиньскій неперіодічній пресї.

Пару слов на конець

Іван Бандуріч досправды майже аж до конця свого жывота быв актівный, повный енерґії, а чоловіку, котрый го знав, і котрый пише тоту статю, ся аж відїло, як кебы му не было конця, бо своёв запаленостёв і енерґіёв міг конкуровати і омного молодшым. Може і в тім была тота таємніця – Іван Бандуріч все любив молодых людей, все радо сидїв і бісїдовав у оточіню молодых, а то му якбач самому давало силу юности.

І зато, хоць сьме уж знали, же лежыть в шпыталю із важныма проблемами, не хотїло ся мі вірити, жебы уж не мав одтыль выйти і знова прийти меджі нас, жебы нас дакус „вышколив“. Нажаль, уж ся меджі нас із шпыталя не вернув. Іван Бандуріч умер 23-го юна 2017-го року і похованый быв на Великім цінтерї в Бардеёві.

Кедь умер, написав єм у статї: „Нелем русиньска громада, але і културна громада Словакії вобще в Іванови Бандурічови страчать великого дїятеля. За вшытко, што зробив почас свого жывота на благо Русинів і културы на Словакії, му належыть велика подяка.“ Тоты слова платять доднесь. І зато єм брав за повинность спомянути на нёго при нагодї ёго недожытого юбілея, бо особы як Іван Бандуріч не можуть піти до забытя.

Петро МЕДВІДЬ. Статя была публікована в ґазеті Podkarpatská Rus 2/2024, яку выдає Общество приятелїв Підкарпатьской Руси в Чеській републіцї.Ґрафічна і языкова управа: АРК в СР.