5. 3. 2019: Перед 105 роками одсудили православных Русинів. Адвоката хотїв робити і Масарік

Зачаток 20-го столтїтя є в русиньскій історії повязаный із мадярізаціёв русиньского населїня в Угорьскім кралёвстві. Єдным із средств мадярізації в тім часї стала і Ґрекокатолицька церьков. Дакотры Русины выбрали форму пасівного протесту проти такой політікы – принимали православіє і на Підкарпатю зачав діяти православный рух.

Тото ся занедовго стрїтило з неґатівнов реакціёв державы. 29-го децембра 1913-го року в Мараморош-Сіготї зачав такзваный Другый Мараморош-Сіготьскый процес. Вырок суду пришов 3-го марца 1914-го року. 33 особ было одсудженых. Меджі нима і будучій посланець.

 

Обвинены із велезрады

Кедь бісїдуєме о судных процесах із православныма Русинами, є добре припомянути, же перед тым знамішым процесом із перелому років 1913 і 1914 проходив іщі єден процес.

Першый Мараморош-Сіготьскый процес проходив у 1904-ім роцї і перед судом было обвиненых 22 селянів, із котрых 9 было одсудженых на різны кары арештованя і заплачіня штрофу. Мараморош-Сіготьскый суд, котрый зачав засїдати на кінцю 1913-го року, быв уж Другый Мараморош-Сіготьскый процес, і кедь ся векшынов у літературї з тым терміном не стрїчаме.

Судный процес в Мараморош-Сіготї із 1913-го року проходив проти 94-ёх русиньскых православных селянів. Хлопи і жены поставлены перед суд были у віцї од 17 до 64 років. Угорьска юстіція їх обвинила із велезрады, із намаг підпорядковати православных Русинів під Російску православну церьков, із намаг о приєднаня части Угорського кралёвства – комітаты Береґ, Уґоча і Мараморош – до Росії. Дале были обвинены із перепоїня на російскы політічны кругы посередництвом посланця російской думы (парламенту) ґрофа Владиміра Бобриньского, внуків Адолфа Добряньского – Алексія і Ґеорґія Ґеровскых, і главного пропаґатора православія на Підкарпатю архімандріты Алексія (Кабалюка), котрый быв рукоположеный в Росії.

 

Проти обвиненых „свідчіла“ Біблія

Як прокуратор в суднім процесї выступав Андор Ілеш, котрого досправдове призвіско было Іляшевіч і быв то мадярізованый Русин. Офіціалным адвокатом обвиненых Русинів быв менованый Юрай Яношка з Тренчіна, но селяне мали довєдна 17 адвокатів.

Як доказовы предметы были на судї хоснованы молитвенникы і богослужебны книжкы, Біблія выдана в Росії і конфішкована у православных. „Доказы“ о перепоїню на „російску аґентуру“ додав поліцайный провокатор, мадярізованый Русин Арнолд Дулишковіч. Він і ёго фалошны доказы были одгалены ґрофом Бобриньскым і Алексіём Ґеровскым, котры добровольно приголосили ся ку суду.

 

Адвоката хотїв робити Масарік і Годжа

Мараморош-Сіготьскый процес выкликав бурливу реакцію в демократічных кругах Европы, котры остро одсудили діяня угорьской юстіції.

Чеськый посланець рішской рады Вацлав Клофач выступив із інтерпелаціёв у австрійскім парламентї. Адвокатів обвиненым Русинам хотїли робити і дві вызначны політічны особности. Томаш Ґарік Масарік, котрый став пізнїше першым презідентом Чехословацькой републікы, якой теріторіёв была і Підкарпатьска Русь, і втогдышнїй словацькый посланець в угорьскім парламентї Мілан Годжа. Tот по выникнутю сполочной державы Чехів, Словаків і Русинів так само належав ку політічным елітам, як член аґрарників і пізнїше републіканів, быв вецераз міністром і од 1935-го до 1938-го року быв у функції премєра Чехословацькой републікы. Но ани єден з них не дістав од угорьскых урядів поволїня, жебы могли обгаёвати обвиненых.

 

Іґнорація доказів

Угорьска юстіція в цїлім процесї іґноровала доказы о невинї обвьненых, як і протесты европскых демократів. 3-го марца 1914-го року было 33 людей із 94-ёх обвиненых одсуженых на цїлково 37 років арешту і штраф 6800 корун. Архімандріта Алексій дістав штири рокы арешту і штраф 1000 корун.

Но угорьскы власти тым выроком суду не досягли, што хотїли. Не подарило ся їм застрашыти селянів, навспак, одсуджены в очах віруючіх стали мучениками за віру і православный рух меджі Русинами на Підкарпатю далше укріпляв ся.

 

Одсудженый і мученый быв і будучій чехословацькый посланець

Меджі одсудженыма на споминанім процесї быв і пізнїшый посланець Народного згромаджіня републікы Чехословацькой Кіріл Прокоп. Свідоцтво о тім дала ёго дівка Ольга Прокоп, знама русиньска актівістка із Підкарпатя, у споминаню, котре записав Юрій Шиповіч.

„Нянько народив ся 1883-го року в селї Іза,“ зачінать споминаня Олга Прокоп. „В першых роках 20-го столїтя в Ізї і у Великых Лучках зачав рух за православну віру. Воджатаём того руху став Алексій Кабалюк. Хотїли Ізяне не так много: молити ся языком, котрый быв їм материньскым, жебы розуміти, о што іде в молитвах. Но мадярьскы власти у 1913-ім і 1914-ім роцї зробили Другый Мараморош-Сіготьскый процес. Мій нянько Кіріл Прокоп дістав єден рік і вісем місяцїв арешту і 300 корун штраф. Наперед сидїв у Сіготї (днесь Румунія), дале в Дебрецінї (Мадярьско), звышок кары досидїв у Комарнї (днесь Словакія). Із няньковых скупых розповідань знали сьме, же варештїі арештантів страшно мучіли: были, тримали по пас у студеній водї..,“ споминала Олга Прокоп.

Кіріл Прокоп став пізнїше посланцём чехословацького парламенту за Аґрарну (републіканьску) партію. Мандат посланця мав од 1929-го аж по 1935-ый рік. По анексії Підкарпатьской Руси Совєтьскым союзом і він став знова єднов із жертв політічных репресій. У 1949-ім роцї дістав десять років арешту, ёго родинї – женї з дїтми, конфішковали маєток і мусили жыти у великій бідї. Ани два процесы і тяжкы арештованя Кіріла Прокопа не зломили. Дожыв ся красного віку, 94-ёх років і умер у 1977-ім роцї.

 

Жертвы процесу суть честованы

Як сьме вже спомянули, судный процес не досягнув того, што угорьскы власти хотїли. Навспак, жертвы процесу стали в очах віруючіх мучениками і православный рух на Підкарпатю далше пошырьовав ся.

Одсуджены суть честованы доднесь. У 2007-ім роцї на бывшій будові Кралёвского суду в Сіготї, в котрій процес із православныма Русинами проходив, была одкрыта памятна табла. Далшу таблу присвячену мученикам Мараморош-Сіготьского процесу мож найти і в Ужгородї. Находить ся на Катедралнім Кресто-Воздвиженьскім соборї Україньской православной церьвки.

Петро МЕДВІДЬ, лем.фм, фотоґрафія: Святкованя Мараморош-Сіготьского процесу в 1934-ім роцї. Жрідло фотоґрафії: „Портал Київське православ’я.‟