28. 3. 2020: Русиньска оброда: 30 років на русиньскій ниві

В роцї 2020 собі Русины на Словакії припоминають вызначный юбілей. Якраз перед тридцятёма роками в малім пригранічнім містечку Меджілабірцї выникла перша пореволучна орґанізація Русинів у втогдышній Чехословакії – Русиньска оброда. Перша пореволучна орґанізація народа, котрый 40 років офіціално не єствовав.

Выникнутя той орґанізації не пришло лем так, само од себе. Процес, котрый вів до заснованя орґанізації, яка є доднесь наймасовішов в рамках русиньского руху на Словакії, зачав уж в роцї 1989 і мож бы было повісти, же зачав „прозаічно“, выставков о Енді Варголови.

 

Револучный рік

Треба припомянути, же в новембрі 1989-го року быв про русиньску меншыну вызначным выник Обчаньского форуму (ОФ) в Меджілабірцях. Імпулз тому дав Михал Бицко, пізнїшый основатель Музею модерного уменя Енді Варгола в Меджілабірцях.

Бицко стояты воды русинства розрушав уж дакілько місяцїв перед револуціёв, кедь як педаґоґ Основной умелецькой школы в Меджілабірцях зробив выставку о Енді Варголови, на котрій мав пожычены матеріалы од родины Завацькой із Миковой і родины Противняковой з Выдрани. На події нараз было чути, же тема русинства все в людях жыє, лем чекать на свій добрый час.

Тот час на себе не зохабив довго чекати. По днесь вже історічных револучных діях в Празї в новебрїі на апелації Бицька, но і далшых актівістів як Петро Фецура, Осиф Ґрамата ці Любомір Оначіла, і в тім русиньскім містечку в револучных днях выникать ОФ, котрый пізнїше змінить назву на Верейность проти насилства (ВПН). Но як до ВПН в Меджілабірцях зачінають приходити далшы прорусиньскы орьєнтованы люде, коордіначный выбор пропонує, жебы лабірьскій ініціатіві дати назву – Русиньска оброда (РО).

Мало то підкреслити факт, же Русины в тых револучных часах мають окрем заміру здобыти комуністами утискованы обчаньскы права і свій властный цїль – здобыти свої народностны права. Пропозіція ся прияла.

 

Установлююча громада

Русиньска оброда (назва Русиньска оброда на Словеньску зачала хосновати ся аж по різдїлїню Чехословакії) выникла установлюючов громадов 25-го марца 1990-го року. На громадї взяло участь 103 представителїв многых русиньскых ініціатівных ґруп з окресів Бардеёв, Братїслава, Гуменне, Меджілабірцї, Пряшів, Прага і Свідник.

Як пише Анна Кузмякова у книжці Наша двадцятьрічна путь, треба одкрыто повісти, же найвекшу заслугу на взнику Русиньской оброды мали Русины з Меджілаборець, што потверджують і слова основаючого актівісты русиньского руху Михала Бицка, котрый повів: „То, же маме Русиньску оброду (уж яка днесь є, така є) дякуйте Лабірчанам з бывшой ВПН… бо до сейму основали Русиньску оброду лем Лабірчане…“. На установлюючій громадí (до того часу в подобі руху) быв за председу Русиньской оброды зволеный Михал Турок-Гетеш.

Марцова громада прияла Проголошіня, в котрім, окрем іншого, были становлены такы цїлї як: узаконїня окремой русиньской народности, узаконїня назвы русиньскых народных школ, жебы ся в русиньскых церьквах служыли літурґії в церьковнославяньскім языку і апостолы, євангеліє і проповідї были в русиньскім языку, жебы были змінены назвы културных інштітуцій – Україньского народного театру на Театер Александра Духновіча в Пряшові і Музею україньской културы у Свіднику на Музей русиньской културы. Тыж жадали, жебы ся зрушыли назвы головных орґанів, котры были выдумков тоталітной ідеолоґії.

Русиньска оброда дала згоду із вступом до Унії народностных меншын Чехословакії а потім до Паневропской унії народностных меншын.

 

Од громады по першый сейм

Вызначным кроком в актівітах новой формуючой ся орґанізації было выданя нултого чісла часопису Русин, векшынов в русиньскім языку з великов помочов Общества Енді Варгола. Редакція присвятила увагу вопросам русиньской народности, русиньского списовного языка, хрістіаньскым мотівам, жывоту і дїлу представителя поп-арту Енді Варгола і были надрукованы Становы Общества Енді Варгола. Тексты были написаны в русиньскім языку (дві послїднї темы были оброблены по словацькы).

Вже на першій громаді ся вказало, же русиньскый рух здобывать цїлоштатный розмір, зачінать здружовати далшы ініціатівны ґрупы і жадало ся вытворити компактну орґанізацію, кедьже іщі все то быв нереґісторваный рух, з пожадованыма штруктурами, вытворити орґанізацію, котру бы мож было леґіслатівно зареґістровати на компетентных штатных орґанах.

Дня 12-го авґуста 1990-го року засідав приправный коордіначный выбор Русиньской оброды. Tот схвалив Становы Русиньской оброды, котры выпрацовав Михал Бицко і Александер Франко. Становы были зареґістрованы на Міністерстві внутрішніх справ Словацькой републікы 1-го октобра 1990-го року. Тым ся завершыли приготовлїня на офіціалну штатну леґалізацію першой орґанізації, котра соєдиняла Русинів на теріторії втогдышньой Чехословакії, міг ся зробити першый сейм.

Точно рік по револуції, 17-го новембра 1990-го року, одбыв ся першый сейм РО, по котрім собі до кресла председы сів і скоро на десять років із перервов у нїм вытримав Василь Турок-Гетеш. Сейм вів Владимір Цепко. Русинька оброда стала четвертов офіціалнов русиньсков орґанізаційов у світї по америцькій Rusyn Association, польскій орґанізації Стоваришыня Лемків і підкарпатьскій орґанізації Общество карпатських русинов.

 

30 років на русиньскій ниві

За 30 років існованя РО ся у функції председы, окрем Василя Турока-Гетеша, вычеряли Миколай Ляш,  Ярослав Сисак, Александер Франко, Штефан Ладижіньскый, Анна Кузмякова, Владимір Противняк, Мілан Мнягончак. Сучасным председом є Мартін Караш.

Од 1990-го року выникло на Словакії множество орґанізацій, котры веце або менше залучіли ся до русиньского руху. Но треба одкрыто повісти, же якраз Русиньска оброда стояла за тым найосновнїшым, што Русинам на Словакії принесло таку позіцію, яку днесь мають.

Были то люде з РО, котры на самім початку мусили поряднї забоёвати за права Русинів, кедь їм в опозіції стояли тверды проукраїньскы кругы, довгы рокы підтримованы комуністічныма владами. Были то люде з РО, котры досягли, же днесь у Пряшові маме Театер Александра Духновіча, котрый грать по русиньскы, же маме кодіфікованый русиньскый літературный язык, же русиністіка є і в рамках высокошкольскых штудій на Пряшівскій універзітї. То люде з Русиньской оброды, єй першый председа, засновав реґуларну періодічну пресу Русинів на Словакії, кедь коло оброды была заснована редакція Русин і Народны новинкы, котру під свої крыла в просторах театру взяв Василь Турок-Гетеш.

Была то Русиньска оброда, котра стала основаючім членом Світового конґресу Русинів, перше засїданя якого проходило таксамо в Меджілабірцях, в марцї 1991-го року, на чоло котрого таксамо собі делеґаты членьскых держав выбрали драматурґа Театру Александра Духновіча і председу РО Василя Турка-Гетеша. Были то люде з РО, котрым ся подарило, же уж в році 1991 люди могли і зачали голосити ся ку своїй русиньскій народности, свому материньскому языку і нашы чісла дотеперь у переписах все, вдяка Богу, росли.

Покля бы сьме то мали обсягнути в єднім речіню, пак треба повісти, же якраз выникнутя Русиньской оброды у 1990-ім роцї вытворило условія про воскресіня народа, котрый 40 років офіціално не міг єствовати.

Самособов, так як в каждій комунітї, в каждій орґанізації, і в Русиньскій обродї были лїпшы, а і гіршы турбулентнїшы часы, но наперек вшыткому мать тота орґанізація незаступительне місце нелем в рамках руху Русинів на Словакії, але і в меджінароднім контекстї.

 

Лем пару слов і тихы спомины

Наконець вже лем пару слов. В році 2020 собі припоминаме 80 років од народжіня Василя Турока-Гетеша і 15 років од ёго смерти. Думаме, же нихто не може похыбовати, же то найвызначнїша особность періоду такзваного третёго народного возроджіня Русинів.

Русиньска оброда, і цїлый русиньскый рух, є ту і вдяка нёму. Без такого боёвника, якым быв Турок-Гетеш, бы бой за наше возроджіня, за нашу днешню позіцію, было бы, якбач, омного тяжше. О то, же ту днесь сьме ся, самособов, причінили і далшы люде, а никого бы сьме з того списку не хотїли выхабити. Вшыткы заслужать нашу подяку і нашу велику почливость. Но з нагоды річніць народжіня і смерти будителя модерных часів Василя Турка-Гетеша, присвятьме му холем тихе споминаня. Днесь ту сьме як повноправны Русины і вдяка нёму.

Текст быв написаный у співавторстві Петра МЕДВІДЯ і Анны КУЗМЯКОВОЙ. Звыразнїня писма, вышмарїня з тексту дакотрых фотоґрафій i пересун іншых: А. З.