26. 1. 2020: Юбілуючій русиньскый літературный язык на Словеньску

  • • Доц. ПгДр. Василь Ябур, к. н. – єден з двох главных кодіфікаторів русиньского літературного языка на Словакії, бывшый другый директор Інштітуту русиньского языка і културы при Русиньскій обродї в Пряшові, потім довгорічный член Інштітуту русиньского языка і културы Пряшівской універзіты (ПУ)  в Пряшові. Минулого року за свою роботу на полї розвику русиньского літературного языка быв оцїненый стрїбернов медайлов од ректора ПУ (на фотцї).

    • Доц. ПгДр. Василь Ябур, к. н. – єден з двох главных кодіфікаторів русиньского літературного языка на Словакії, бывшый другый директор Інштітуту русиньского языка і културы при Русиньскій обродї в Пряшові, потім довгорічный член Інштітуту русиньского языка і културы Пряшівской універзіты (ПУ) в Пряшові. Минулого року за свою роботу на полї розвику русиньского літературного языка быв оцїненый стрїбернов медайлов од ректора ПУ (на фотцї).

  • • Доц. ПгДр. Юрій Панько, к. н. – другый із двох главных кодіфікаторів русиньского літературного языка на Словакії і бывшый першый директор Інштітуту русиньского языка і културы при Русиньскій обродї в Пряшові. Фотка: А. З.

    • Доц. ПгДр. Юрій Панько, к. н. – другый із двох главных кодіфікаторів русиньского літературного языка на Словакії і бывшый першый директор Інштітуту русиньского языка і културы при Русиньскій обродї в Пряшові. Фотка: А. З.

(Споминкы і задуманя ся по двадцять пятёх роках.)

 

Про історію поєдных народів є такый період як єдно клїпнутя очіма. Ани про історію хоцькотрого конкретного языка то не представлять даякый довгый час. Але про історію языка малого народа в сердцю Европы, котрый быв перед двадцятёма роками торжественно выголошеный за язык норматівный, за язык літературный, за язык кодіфікованый, так тых двадцять  років є такый час, кідь уж можеме не лем споминати (а треба то робити, бо памятници уж поступно отходять споміджі нас), але тыж оцїнёвати зроблене в бурливім часї кодіфікації і за протїкшу добу.

Я уж о кодіфікації русиньского языка у нас писав много раз, выступав єм о даній проблематіцї на мiджінародных і домашнїх научных конференціях і сімпозіумах, лемже і так мі не доволить сумлїня не зробити то знова і дашто менше фреквентоване высловити о тім памятнім і дуже важнім про мене часї і о тім торжественнім днї, котрый ся мі врыв до памяти так, як малошто інше.

Зачну аж часом, кідь єм уж зачав директоровати Інштітуту русиньского языка при Русиньскій обродї. Главнов прічінов того, чом я ся став директором, быв факт, же было потребне ся рїшыти, ці перейти наповно робити до інштітуту (бо той роботы было высше головы і про десятёх), або то робити лем попри іншій роботї, чім бы ся час докінчіня кодіфікачных матеріалів значно продовжыв.

Мій уж небогый колеґа зволив тот другый варіант а я пішов на ріск, зачав єм наповно робити лем на інштітутї і став єм ся сам собі і писарцї директором інштітуту. А же то было ріскантне дїло, указало ся занедовго. Куртый час по кодіфікації єм зістав без роботы (што была на Працовнім урядї в Кошіцях раріта – першый безробітный доцент в єй історії) а іщі к тому мі Русиньска оброда дотеперь довгує коло 60 тісяч корун выплаты за веце як пів рока роботы. Наперек тому собі думам, же за реалізовану роботу в функції директора і кодіфікатора ся не мушу ганьбити, же єм за тоту роботу не стратив ани професіоналну ани людьску честь, кедь єй выслїдком было успішне докінчіня кодіфікачного процесу языка. А той роботы, як уже было спомянуте, было про цїлый реґімент.

Я быв в тім часї особов з трёма функціями а за каждов з тых функцій стояли великы задачі: быв єм директором інштітуту і кодіфікатором, членом Выконного выбору Русиньской оброды і председом комісії русиньского языка. Як директор інштітуту і кодіфікатор в єдній особі, мусїв єм свою основну орьєнтацію сконцентровати на роботу теоретічного характеру – вытворїня правил ґрафікы і орфоґрафії. То была найголовнїша теоретічна задача, од реалізації котрой было зависле выданя ушыткых остатнїх публікацій, котры сьме хотїли предложыти на акт выголошіня кодіфікації. Бо як выдруковати штось, покы не суть теоретічно розроблены і докінчены правила правопису? Бо як штось выдавати, покы не є теоретічно доложене, якыма знаками писати (азбуков ці латиніков) і подля якых правил їх споёвати до морфем і слов.

А кедь азбуков, так кілько і якых букв (ґрафем) буде обсяговати? З того ясно выпливать, же моёв главнов задачов в тім часї было чім скорїше вытворити і научно обосновати правила ґрафікы і орфоґрафії, інакше повіджене – правила правопису русиньского літературного языка. Як ся мі то подарило, могли сьте і можете найти в капітолах І. – VІІІ. правил правопису, выданых в 1984 р. На основі них ся писало аж до їх змін в р. 2005.

Чом найважнїшый документ про кодіфікацію ся творив аж послїднїй, чім ся вытворила страшно стресова атмосфера, выкликована нелем хыбінём правил правопису, але тыж страшным псіхолоґічным натиском з боку противників кодіфікації, зосмішнёванём і понижованём одборных способностей кодіфікаторів і т. п.? Думам собі, же главно зато, бо сьме много часу стратили творінём омного менше важного документу – словника лінґвістічных термінів. Зато перестали поступно на засїданя комісії приходити Іґор Керча з Ужгорода і Мірослава Хомяк з Польщі і зачали у себе дома творити свої варіанты языка іншым поступом – найскорше куртым теоретічным описом языковых ровин, як основному выходу к ушыткому остатнёму. То є моя одповідь на высше поставленый вопрос.

Перед тым, як дати правилам правопису дефінітівну подобу, рїшыв єм ся (в менї інштітуту) по порадї із шефредактором і цїлов редакціов Народных новинок, предложыти на посуджіня шырокій русиньскій громадї проєкт правил  правопису ёго опублікованём як прилогы Народных новинок в ч. 26 – 27/94 (позерай тітулну страну). В реалізації того заміру мі барз охотно помыгали як шефредактор НН Александер Зозуляк, так і цїла редакція новинок.

В передслові того проєкту пишу, же найголовнїшов задачов правил правопису буде офіціално зачати процес кодіфікації русиньского языка, што значіть, же на основі прінціпів писма (ґрафікы) і правопису (орфоґрафії) предложыти сістемный опис ґрафічных (писомных) средств, котрыма ся фіксує прімарна реч (то є – звукова подоба языка), а тым ся творить ёго писемный прояв (писомна подоба языка). Єдночасно высвітлюю, же теорія ґрафікы мусїла быти росшырена о подробнїшы інформації із звуковой области языка (фонетікы і фонолоґії), бо звукова ґрафічна сістема є заложена на прінціпі корешпонденції міджі ґрафічныма знаками (ґрафемами) і фонемами, як основныма єдиніцями звуковой сітемы языка. Зато сьме мусїли уточнити множество вокалічных і консонантічных фонем того діалекту, котрый послужыв основов літературной нормы.

При публікованї проєкту правил правопису сьме становили термін, до котрого сьме просили посылати свої припомінкы і одзывы. До указаного терміну прошло много одзывів і рекомендацій пестрого характеру. Інтереснов з них было, наприклад, тверде просаджованя зачленити до азбукы ґрафему ять (ђ) з тым, же інакше настануть проблемы з тым, чім го нагородити. А окрем того ся арґументовало і фактом, же в старшых русиньскых текстах має тота ґрафема довгу традіцію (напр. і з часів, кедь ся уж в остатнїх восточнославяньскых языках не ужывала). До істой міры пропонуючі тоту ґрафему мали правду, бо як видно в сучасности, з приятём єй заміны ґрафемов „і“ а пізнїше ґрафемов „ї“ настали проблемы (о тім бы ся жадала довша статя на высвітлїня).

Часть рекомендацій была прията, але векшина была одвергнута як недостаточно научно обоснована. І тым проєкт публікованых правил правопису став основов дефінітівного тексту правил правопису по часточній управі і што доволило зачати друковати планованы ід кодіфікації публікації по їх правописній управі.

З боку нашых нежычливцїв проєкт правил быв крітікованый з ушыткых боків, але о тім, же єм трафив до жывого, пересвідчіла ня главно страшно остра реакція на мою штудію, публіковану уж правописом з проєкту правил в Народных новинках ч. 32 – 33/94 Дакотры знакы русиньскых діалектів Словеньска в порівнаню з руськыма і україньскыма діалектами. Быв то кус скороченый і управеный текст выступлїня на міджінародній конференції Сполочны тенденції розвитку славяньскыых языків (Сосновець, Польско) 20. – 21. мая 1994. В своїм рефератї єм ся старав доказати, же екзістують ушыткы условія і доказы на вытворїня русиньского літературного языка і же ся в нїм дадуть словом і писмом выразити научны выводы (нелем мої, але омного славнїшых славістів) на реалізацію тых доказів. Быв єм дакус гордый і на факт, же мій реферат з інтересом выслухали і позітівно на нёго реаґовали напр. проф. Г. Фонтаньскі з містной універзіты, проф. П. Адамец з пражской Карловой універзіты (мій бывшый професор сінтаксісу на тій універзітї) і многы іншы. Тото ушытко довєдна ня дефінітівно пересвідчіло, же сьме на справній пути. Теперь уж зіставало главнов задачов дослова выбоёвати на різных фронтох поволїня торжественно выголосити кодіфікацію. А же тых перешкоджінь были не десяткы, але стовкы, знають главно члены Коордіначного выбору Русиньской оброды, де в тім часї, дозволю собі повісти же дость актівно, робив і я. Але найактівнїшым в тім дїлі быв А. Зозуляк як секретарь (таёмник) выбору, в чім єм ся му снажыв быти штонайхосеннїшым помічником, а то главно там, де было потребне высвітлёвати на міністерствах културы, школства або в академії наук языкову проблематіку. О тых проблемах, як і о проблемах з фінанціями уж было много пописане, зато ся не буду при них подробнїше приставлёвати. Курто спомянути бы єм хотїв штось інше. Хто з коордіначного выбору знав, як бы ся мав реалізовати торжественный акт кодіфікації языка, жебы одповідав міджінародным звыклостям і законам нашого штату? Нихто. Ушыткы, цалком справодливо чекали одповідь од мене як од директора інштітуції, котра готовить матеріалы ку кодіфікації (ани не так як од єдного з кодіфікаторів, але як од члена Коордіначного выбору РО, бо тота орґанізація іщі веце як 10 років по кодіфікації твердила, же русиньскый язык кодіфіковала она).

Што то є кодіфікація языка і якый є кодіфікованый язык, то мож было без проблемів найти в одборній літературї і в научных словниках, але што бы мав обсяговати акт торжественного выголошіня кодіфікації языка, то єм ся мусїв подля архівных матеріалів і старшой одборной літературы іншпіровати близкыма славяньскыма языками. Цїлу проґраму того торжественного акту до найменшых подробностей єм предложыв КВ РО, котрый го схвалив і орґанізачно приготовив. О подробностях уж тыж было дость много написане. Ту хочу подяковати – аз – з ІнфоРусина за інформацію о моїм авторстві тексту главного документу кодіфікації – Декларації, лем обєктівных інформацій о кодіфікаторах довгый час было дость мало.

І так, прошов торжественный акт кодіфікації як єй перша часть і знову ся забывать на другу, пообідняйшу часть того акту, котра мала не менше значіня. Она мала указати (а і указала), же: 1. новокодіфікованый язык ся буде мочі зачленити міджі остатнї славяньскы языкы; 2. же він має много нереалізованых з різных прічін спроб ёго кодіфікації; 3. же ся може сміло зачленити до родины подобных малых языків (може лїпше бы было повісти – до родины языків малых народів); 4. же кодіфікованов нормов мож выразити ушытко тото, што ся дасть выразити іншыма славяньскыма і неславяньскыма языками. Акурат о тоту часть кодіфікачной части ся омного веце інтересовала і брала на нїй участь славістічна еліта Словакії, акурат ту была оцїнена в діскусії і в кулоарных бісїдах робота кодіфікаторів єдныма з найвызначнїшых словакістів і іншых славістів Словакії.

Як є знаме, на споминанім научнім семінарї были прочітаны три рефераты (проф. др. П. Р. Маґочі), проф. др. А. Дуліченко, др. наук, доц. др. В. Ябур, канд. філ. наук). Тематіку і обсяг тых рефератів сі каждый інтересуючійся тов проблематіков міг і може найти і прочітати в прекрасній публікації A New Slavic Language Is Born/Zrodil sa nový slovanský jazyk (The Rusyn Literary Language of Slovakia/Rusínsky  spisovný jazyka na Slovensku), котрого едітором (ці одповідным редактором) є П. Р. Маґочі. Книжка была выдана в едіції Восточноевропскы моноґрафії выдавательством Колумбійской універзіты в Ню Йорку р. 1996. Тота научна публікація як перша на світї зачала шырити інформацію о тім, же в світї Славії ся обявив новый феномен званый – русинськый літературный язык, а то нелем міджі славістами, але і остатнёв публіков, маючов інтерес о карпаторусиньскый світ. Велику цїнность набыла тота публікація і тым, же вступне слово к нїй написав єден з найвызначнїшых славістів світа Нікіта Ільїч Толстой, професор славяньской філології на Штатній універзіті в Москві  і академік Російской академії наук, в котрім оцїнив почін кодіфікаторів а высловив своє увірїня, же тот язык буде приятый і ужываный во вшыткых сферах жывота.

Главну заслугу на выданю той публікації має проф. П. Р. Маґочі, мено котрого є і буде навсе споєне із зродом русиньского літературного языка і новодобого русинства вообще. Є то чоловік, котрый стояв як при зродї научного преступу к формованю русиньского языка через ёго кодіфікацію, ёго неоцїниму поміч при розвитку языка в сучасности і при ёго пропаґації у світї. Хоць сам не лінґвіста, тот мудрый чоловік знав і знає, же розвиток і утриманя ся народа при жывотї без літературного языка не є можне. Робив і робить про благо русиньского народа і ёго языка із ушыткых сил і надїєме ся, же іщі довго буде. Дякую Вам пане професоре за себе і за нас ушыткых, а к новому 2020 року і до далшого жывота од щірого сердця Вам вінчую многая і благая лїта!

І так, перед двадцятёма роками ся зродив новый славяньскый літературный язык із нашого материньского русиньского языка – а што далше або як далше? Такы вопросы собі многы клали і тогды, в часї ёго кодіфікації а мусиме сі їх класти і теперь, в часі недостойной маніпулації з ёго писомнов языковов нормов.

Уж при писанї споминок к 15. річніцї торжественной кодіфікації языка єм говорив і писав, же найвеце єм смутный з того, же по початочній евфорії, настав у нас дома якыйсь злом. У світї нашы нормы оцїнюють, о чім свідчіть і факт, же міг быти выданый з підпоров Світового конґресу славістів зборник Русиньскый язык як ровноцїнный з іншыма славяньскыма языками, лемже у нас дома дакотры ужывателї писомной подобы языка нелемже нароком не дотримують теперїшнї правописны нормы, але ани тоты з року 1994, хоць твердять, же ся к ним треба вернути назад. І надале собі думам, же тото порушованя правописных норм (ці уж новых або старых) є кроком назад, перед рік 1994, кроком к ліквідації кодіфікованой подобы языка. І надале собі думам, же тото порушованя правописных норм выпливать найскорїше з якойсь уразености з неакцептованя дакотрых їх пропозіцій на зміну в правилах правопису, або може зато, же не были прямыма участниками схвалёваня новых правил. Не хотять порозуміти і надале, же ту уж є інштітуція, котра ся проблематіков языка заоберать на професіоналній, а тым і научній уровни. Тото не є і не може быти добра сітуація ани про тых, што хоснують новы правила, пишуть нима учебникы, учать так штудентів і т. п., а тым веце про тых, што іґнорують єдны і другы нормы з будьякых прічін. Тото нас знову роздїлює, плодить докінця ненависть і іде на руку тым, што ниякых Русинів з властным літературным языком нe узнають.

Знову, як і перед десятёма роками, підкреслюю, же тот проблем може вырїшыти лем одборна діскусія в новинках, в журналах, на семінарах і под. Лем іщі раз підкреслюю – одборна діскусія, бо статї тіпу „засмічованя языка“ явами з дакотрых діалектів, або арґументації тіпу „подля мене то мать быти так“ ниґде не ведуть. Кедь бы быв інтерес, я охотно одповім на вопросы з области ґрафікы і орфоґрафії і высвітлю свою позіцію к ним, т. зн. чом єм міджі ґрафічны знакы зачленив тоту ці іншу букву, або чом хоцькотре правописне правило є формуловане так, а не інакше, ці уж є то в правилах з р. 1994 або з р. 2005. Беру то на себе зато, бо дотеперь ушыткы правила з ґрафікы і орфоґрафії формуловав я, але перед тым о вшыткых ся діскутовало в комісії. Знову єм подробно прочітав свої запискы з діскузій в языковій комісії, а хочу завірити, же єм не нашов ани єден проблем, о котрім бы ся не вела діскусія. Приклонїня к такому ці іншому формулованю правила залежало все од силы арґументації.

Занедовго, іщі в тім юбілейнім році, будуть выданы далшы правила русиньского правопису з невеликыма поправками, якы будуть подробно высвітлены по їх вадані. І при їх формулованї єм ся старав помыгати зо вшыткых сил, хоць тых сил жаль уж не є много.

На кінцю свого споминаня на минувшых двадцять пять років од кодіфікації і задумованя ся над екзістуючіма проблемами ся знову обертам (уж не першый раз) ід вшыткым конкретным особам і к ушыткым, хто тоты мої шорикы буде чітати – зробме вшытко про тото, абы сьме ся зъєднотили як в правописї, так і в рїшаню іншых пекучіх проблемів жывота Русинів на Словеньску. Проблематіку літературного языка (а тым і правопису) бы мали робити люди, выштудованы в области лінґвістікы, главно славістікы і русиністікы. А покы іде о іншы области – ту треба запоїти ушытку інтеліґенцію з різных областей і різных професій.

Наконець знову по десятёх роках, бы-м сі доволив кус парафразовати слова із выступлїня проф. Юрія Ванька на ІІІ. Міджінароднім конґресї русиньского языка в Кракові в тім смыслї, же наш язык, як тогды так і теперь ся іщі все находить в ставі гляданя, што в історії языків не є ниякый новый яв. Але што є главне, треба ся з куртой історії нашого языка поучіти, добре схосновати, зле оправити на справне і іти дале.

Ці ся нам в тім дїлі буде дарити, залежить лем од нас. К тому нам ушыткым жычу до далшых років розвитку русиньского літературного языка много сил, много мудрых нападів од мудрых людей і охоты взаємного порозуміня.

 

Література:

1 – 2.

- Іщі раз о русиньскій азбуцї. НН 2/94.

- Функція і правопис мягкого знака (ь) в русиньскім языку. НН 4/94.

- Правила русиньского правопису. Проєкт. НН 26 – 27/94.

- Має місто ґрафема Ё в русиньскім языку? НН 51/97.

- Charakteristika grafických a ortografických noriem rusínskeho jazyka. Zbоrník MEDACTA ’97, Nitra, s. 1253-1256.

- Русиньскый язык на Словеньску (став по кодіфікації і перспектівы розвитку). Русин 1 – 2/2000, с. 2-6.

- Rusínsky jazyk na Slovensku (stav po kodifikácii a perspektívy rozvoja). In. : Slovensko-rusínsko-ukrajinské vzťahy od obrodenia po súčasnosť. Red. J. Doruľa. Bratislava, Slavistický kabinet SAV 2000, s. 190-205.

- Das Rusinische in der Slowakei (zu Stand und Eutwickhungsporspektiven nach dach Kodifikation. In : Di sprachlishe Situation in der Slavia zehn Jahre nach der Wende. Heidelberger Publikationen zur Slavistik. A. Linguistische Reihe. Band 10. Red. V. Pauser. Europäisсher  Vertag der Wissenschrafter Peter Lang. Heidelberg 200, s. 117-134.)

- Rusínsky jazyka na Slovensku (súčasný stav a perspektívy rozvoja). In : Človek a spoločnosti (internetový časopis Spoločenskovedného ústavu SAV v Košiciach), 2000, s. 1-6.

- Stav jazyka Rusínov od kodifikácie až po súčasnosť. In: XXXIV. Kazinczyhodni. Kosice 2003, s. 9-10 – tézy zborníka.

- Літературный язык. Пряшівска Русь. Іn: Русиньскый язык. Najnowsze dzieje języków sloviańskich. Red. P. R. Magocsi, Univ. Opolski – Institut Filologii Polskiej. Opole, 2004, s. 147-210 (v spoluautorstve s A. Pliškovou).

- Русиньскый язык в зеркалї новых правил про основны і середнї школы з навчанём русиньского языка. Русин і НН, Пряшів 2005 (v spoluautorstve s A. Pliškovou), c. 128.

- Орфоґрафічны проблемы і корекції в русиньскім языку в Словакі. Русин ХVІІ./2007, с. 3-4.

- К проблемам кодіфікації русинського языка.  In : Studium Carpato-Ruthenorum, ред. К. Копорова, 2010, c. 6-12.

- І дакотры далшы In: Ladislav Dvonč: Slovenskí jazykovedci za roky 1974 – 1994 a 1995 – 2000. Veda, vyd. SAV Bratislava 1998 a 2002.

3. A New Slavic Language Is Born (The Rusyn Literary Language of Slovakia). Paul Robert Magocsi, editor. With an introductio by Nikita I. Tolstoj, Russian Academy of  Sciences. East European Monographs. Distributed by Columbia University Press, New York 1996/Zrodil sa nový slovanský jazyk (Rusínsky spisovný jazyk na Slovensku). Paul Robert Magocsi, zodpovedný redaktor. Úvod Nikita I. Tolstoj, Ruská akadémia vied. Vychodoeurópske monografie. Vydavateľstvo Kolumbijskej univerzity, 1996.

4. Ванько, Юрій: Формуваня койне з літературных штандардів. In : Русин ХVІІ., 4, 2007, ч. 7.

 

Доц. ПгДр. Василь ЯБУР, к. н., Інштітут русиньского языка і літературы Пряшівской універзіты в Пряшові

 

 

Script logo