25. 5. 2016: 125 років од народжіня основателя Підкарпатьской школы малёваня

25. мая 2016 минуло точно 125 років од народжіня вызначного русиньского маляря, педаґоґа, културного діятеля на Підкарпатській Руси Адалберта Ерделія, котрый быв і заснователём прославленой Підкрарпатьской школы малёваня, з якой вышла міцна ґенерація русиньскых умелцїв.

Народив ся Адалберт Ерделій як Іван Гриць в селї Загатя на Підкарпатю, котре втогды належало Угорьску, 25-го мая 1891-го року. Умелецьку освіту здобыв на Будапештяньскій академії умень в рр. 1911 – 1915. Потім вернув ся на Підкарпатя до Мукачова і у 1921-ім роцї ся там став членом общества умелцїв, котре засновав Юлій Віраґ. Но тото общество фунґовало лем куртый час. Міджі роками 1922 – 1926 Ерделій робив у Мнїхові. Якраз в тім містї в Німецьку одбыла ся у р. 1923 і ёго перша персонална выставка.

Вернувшый ся на Підкарпатя, Ерделій у 1927-ім роцї вєдно із далшым вызначным русиньскым малярём Йосифом Бокшаём засновав в Ужгородї Публічну школу малёваня, но о два рокы пізнїше знова одходить із Підкарпатя і малює в рр. 1929 – 1931 в Паріжі. Там належав до ґрупы постімпресіоністів вєдно із такыма менами як Андре Матіс, Макс Бламінк ці Андре Дерен. Найвекшый вплив на Ерделія мала творчость Пола Сезана. Якраз перебываня в Паріжі із Адалберта Ерделія зробило умелця світового мена, вызначного европского маляря-постімпресіоністу і майстра портрету.

По навернутю до Ужгороду Ерделій брав актівну участь на основаню „Общества дѣятелей изобразительныхъ искусствъ на Подкарпатьской Руси‟ (1931), котре ся стало основов про формованя Підкарпатьской школы малёваня. Много років быв головов того общества, орґанізовав много выставок як на Підкарптьскій Руси, так і в іншых містах Чехословакії.

Ёго властны творы в тім часї выставлёвали ся в европскых културных метрополах – Паріж, Рим, Флоренція, Венеція, Неапол, Мілано, Брусел, Відень, Мнїхов, Варшава, Львів ці Будапешть. В тім часї быв Ерделій і педаґоґом. Учів у Мукачовскій ґімназії, Ужгородьскій ґрекокатолицькій учітельскій семінарії і в Публічній школї малёваня.

Пришли рокы войны, но парадоксно Друга світова война мала і позітівынй вплив на Ерделія. Одрізаный од контакту із світовыма центрами уменя Ерделій глубше спознавать родну Підкарпатьску Русь, жывот в ній і резултатом того было, же почас войны умелець сотворив свої найкрасшы образы, головно портреты.

По войнї приходить анексія Підкарпатя і совєтьскый режім. Од року 1945 аж до смерти у р. 1955 Ерделій учів у Ужгородьскім учілищі ужыткового уменя, но тых остатнїх 10 років ёго жывота было про нёго особнов траґедіов. Ёго намага перетворити Ужгородьску публічну школу малёваня на академію умень по взорі Западной і Середнёй Европы была высміяна. Добровольне зъєдинїня умелцїв Підкарпатя, котре сотворив і быв ёго головов, по войнї стало ся тіпічным совєтьскым обществом малярїв, котре было під контролёв комуністів і вырїшыло „перевыховати“ в Европі прославленого майстра в дусї соціалістічного реалізму.

Під тиском общества малярїв і совєтьскых властей Ерделій зробив дакілько творів в дусї соціалістічного реалізму, но і так намагав ся тым творам дати властну умелецьку оріґіналность. Фактічно Ерделій зістав чуджім про совєтьску сістему, не прияв єй, і зістав повно ізолованым од околишнёго світа аж до своёй смерти.

Умер Адалберт Ерделій 19.го септембра 1955-го року як 64-річный в Ужгородї, у розквітї творчіх сил.

(Оброблено подля: П. Р. Маґочій і кол. – „Енциклопедія історії та культури карпатських русинів‟.)

П. М.