25. 4. 2018: Духновіч: сирота, сын, отець

О Александрови Духновічови вже того было написано много. Ёго жывотом, творчостёв занимали ся вже многы історіци, літературознателї. Якбач найвеце у баданю Духновічового жывота і творчости зробила Олена Рудловчак. Жаль, же їй період науковой роботы є і періодом українізації русиньского народа, што позначіло і то, як і што о нім писала. Но є ту і много далшых авторів, котры занимали ся вопросом будителя, хоць не так комплексно як Рудловчак, ёго творами і так ся нам може видить, же в тій темі є вшытко ясне. Же не є нич, што бы іщі было мож повісти. Но то ся нам лем так видить. Хто досправды зачне інтересовати ся Духновічовым жывотом, чітати нелем о нім, а головно чітати ёго, прийде до познаня, же много вопросів зіставать іщі все незодповіданых.

Не будеме повторяти стораз написаны факты, но 215-та річніця од народжіня найвекшого із будителів не може быти промовчана.

Посмотьме на Духновіча з іншого боку і вытворьме лінію, котра формовала сына ґрекокатолицького священика од народжіня аж по смерть. Єдну лінію – „ґеоґрафічну“, нарисовав сам Духновіч, кедь собі желав, жебы на ёго гробі быв написаный епітаф: „Тополя колыбель, Стащін кормитель, Ужгород учітель, Пряшів погыбель‟, чім вказує на то, яке значіня мали про нёго важны місця, в котрых штось пережыв. Мы выбереме собі лінію іншу. Лінію часову, лінію односин, в котрій буде Духновіч наперед сиротов, потім сыном, жебы наконець став отцём.

 

Сирота

Парадоксно, хоць Духновіч родить ся 24-го апріля 1803-го року в селі Тополя до родины ґрекокатолицького пароха Василя Духновіча, сиротов у нашій часовій лінії переставать быти аж по смерти свого отця.

Духновіч сам у своїй біоґрафії під назвов „Краткая Біографія Александра Духновича, Крылошана Пряшовскаго, им самым написаная‟ пише, же як мав пів рока, отець переселив ся на парохію до Стащіна і він быв даный в Тополї до старостливости бабы „Гарайдухы“, як єй называть. Духновіч так уж як піврічный зажывать „сиротство“, без родины, аж покля го баба не принесла до Стащіна. Там ся учіть першы руськы буквы і покля дїти грають ся під облаком, він сімрічный цїлый час роздумує над буквами. Но Духновічово „несиротсво“ в Стащіні не тырвать довго.

Родічі посылають го ку стрыкови з маминого боку – Димитріёви Ґерберіёви до Клокочова, на Нижнім Земплінї, жебы Духновіч далше здобывав освіту і способности в чітаню. Одтыль як девятьрічный одходить до Ужгорода, де, як ся з того потім сам сміє, учать го латиньскым буквам, бісїдують до нёго по мадярьскы і він „бідный Русинок“, ці хоче або ніт, мусить ся учіти „мондокати“ по мадярьскы.

Ці возьмеме ёго перебываня у стрыка з маминого боку в Клокочові, або ёго штудіюм в Ужгородї, мож повісти, же у Духновіча далше продовжує доля сироты, котра блукать ся десь по світї без того, жебы быв зо своёв родинов. Тото, хоць в іншім значіню, зачінать перетинати ся роком 1816.

 

Сын

У 1816-ім роцї, коли має Духновіч 12 років, вмерать ёго отець. І Духновіч поступно перестає быти сиротов і стає сыном. По смерти Василя Духновіча приходить ку Александрови Димитрій Духновіч, котрого Александер раз называть „дядя“, раз „дїд“, і котрый му хоче повісти тайность їх роду. Бісїдує, же тоту тайность говорять собі з поколїня на поколїня, а кедьже Василь умер, він, котрый має вже 70 років, і котрый не знать, ці і коли го іщі увидить, мусить му тото таёмство теперь передати.

Димитрій Духновіч росповість молодому Александрови історію, же їх род не называв ся Духновіч. Їх предок походив із Росії, з фамелії теперїшніх князїв Черкасскых. В часї царьствованя Петра Великого поставив ся проти нёго і жебы передыйти смертній карї, приготовленій про бунтовників, жебы спасти властне жытя, втїкать через Польщу до Угорьска, до села під Бескидом – Тополя, де наперед є дяком в містній церькви, оженить ся а пізнїше є рукоположеный мукачівскім єпіскопом на священика.

То в короткости основны факты, котры Димитрій говорить Александрови і акцентує, же так як ёму было тото передане ёго отцём, він то говорить Александрови, і тот то має передати своїм потомкам. Кедьже Духновіч в часї писаня споминаной автобіоґрафії, з которой выходиме, є вже неженатый ґрекокатолицькый священик, тото таёмство не має кому передати і так дїлить ся о ню з чітателём.

Но в нашій часовій лінії є тот пункт в жывотї важный не зато, жебы сьме вказали, же Духновіч дакілько ґенерацій назад мав і якогось російского предка. А зато, же у Духновіча в тім моментї зачінать процес, котрый є завершеный тым, же зо сироты поступно стане сыном, сыном русиньского народа. Выторгнутый з властной родины находить родину нову. Хоць слова стиху „Вручаніе“ пише омного пізнїше, в ёго думках тоты слова креують ся може уж теперь. Він сам зрікать ся по часї вшыткого, што бы было повязане з родом Черкасскых і в ёго внутрї, внутрї сироты, котра мусить найти свою родину – як людьску потребу, помаленькы росне любов до свого, хоць убогого і потупленого в Угорьску народа, як сам пише у своїй біоґрафії, ку чому придавать слова зо споминаного стиху: „Я свѢт узрѢл под Бескидом, / Первый воздух русскій ссал, / Я кормился русским хлѢбом, /Русин мене колысал...‟

Самособов, тот процес є у Духновіча довшый, но не мож од дїтины, котра як раз теперь народила ся, чекати справованя дорослого. Духновіч далше штудує в Ужгородї, потім філозофію в Кошіцях а, може, і на основі роджіня ся про свій народ зрече ся своїх планів быти інжінїром і вертать ся до Ужгорода, вже як штіпендіста Пряшівской ґрекокатолицькой єпархії, жебы штудовати на богословскій семінарії.

Духновічово „народне дїтинство“, або „дїтинство ідентічности“ відїти і в тім, же хоць уж в тім часї зачінать творити, писати стихы, оды, не пише по русиньскы. Оду, котра прославлять російского царя Николая за то, же освободив балканьскы славяньскы народы спід надвлады Турків, пише по російскы. Векшына далшых ёго творів є писана по мадярьскы, докінця їх пише іншпірованый мадярьскым романтізмом. Ку тій творчости мож бы было дати єдну позначку. Што дотулять ся художной вартости ёго стихів з того народно іщі порядно „незорьєнтованого“ періоду, они суть цїннїшы, як ёго пізнїша веце выховна, освітня творчость про простых русиньскых людей, котра є зясь цїннїша з народного погляду.

По рукоположіню у 1827-ім роцї Духновіч діставать місце на єпархіялнім урядї коло єпіскопа Ґриґорія Тарковіча, но на тот період і єпіскопа не споминать в добрім. Пише, же много терпів, што кінчіть тым, же на „кусок хлїба“ одходить Духновіч зарабляти до Ужгорода, де выховлює сына ужгородьского старосты. Але якраз нежычливе справованя єпіскопа Тарковіча за короткый час дефінітівно ламле Духновіча, роздїлює ёго жывот на „перед“ і „по“, і потверджує на нашій часовій лінії Духновіча – сына, котрый доста скоро выпрофілує ся на отця.

Робота Духновіча не тырвать в Ужгородї довго. Тарковіч го кличе назад, жебы го дав на „Богом забыты“ села, далеко од катедры, наперед в роцї 1833 до Комлошы (днесь Хмелёва) і потім од 1834-го року до Біловежі. І тот період Духновіч описує як час, коли першый раз жыє меджі Русинами і наповно зрозумів, же є Русином. Духновіч дефінітівно находить свою родину, котрой ся му барз в дїтинстві не дістало і зачінать ся профіловати на голову той родины.

 

Отець

По повнім приятю свого русиньского сыновства Духновіч хоче чітати по „руськы“. Но на бідній парохії не є што, оркім церьковных книг. Сам в тім часї зрече ся писаня по мадярьскы і зачінать писати по русиньскы.

У 1838-ім роцї на позваня мукачівского єпіскопа Василя Поповіча одходить знова до Ужгорода, де як нотарій консісторії робить „по еґіптьскы“, значіть твердо. Но потїхов му є, же якраз там, у великій бібліотецї находить множество „руськых“ книжок, котры по ночах чітать. І якраз ту зачінать далша етапа в нашій часовій лінії. Духновіч, котрый приходить до Ужгорода як сын, верне ся до Пряшова вже як отець народа.

Кедь на пряшівскый єпіскопскый престол наступив далшый народный діятель – єпіскоп Осиф Ґаґанець, Духновіч є менованый за каноника і він у 1843-ім роцї вертать ся до Пряшова, де жыє аж до смерти. Може, кебы не быв за єпіскопа менованый так твердый Русин, якым Ґаґанець быв, котрый не перешкадажав намірам родячого ся отця народа, Духновіч бы ся до Пряшова вже не вернув. Но стало ся.

В тім перїоді вже Духновіч зачінать актівно робити на ниві русиньского возроджіня. Но не принимать політічну путь як  Добряньскый, а путь освіты. У 1847-ім роцї выдавать першый русиньскый букварь. В револучных роках 1848 аж 1849 є Духновіч участный засїданя Угорьского сейму як делеґат за єпархію і видить, як ся сейм непочливо, нечестно справує ку Сербам, котры там приходять боёвати за свої права. Дакотры жрідла пишуть, же якраз по тім сеймі Духновіч пише стих „Вручаніе‟ зо словами: „Я Русинъ былъ, есмъ, и буду, / Я родился Русиномъ...‟, котры десь в ёго внутрї родили ся од стрїчі з Димитрійм, по смерти ёго няня і теперь пришов час, жебы з них зробив видительну матерію. Духновіч вказує гордость на свій народ, вказує то, же ся не піддасть угорьскым властям і дефінітівно ставать ся лідром, отцём народа.

Ніт, тоты політічны дїла, утискованя малых славяньскых народів не міняють ёго позіції. Аж на єдну статю, котра тото крітізує, выдана в Галичі в ґазетї „Зоря Галицкая‟, не выберать ся путёв політічнов, навеце поступом часу може відїти, же тота путь Добряньскому не вышла. Навспак, іщі веце зачінать робити на ниві освіты а перетягне на свій бік і самого Добряньского, як і далшых діятелїв.

У 1850-ім роцї є Духновіч співоснователём пряшівского общества „Литературное заведѢніе Пряшевское‟, котрого членами суть нелем русиньскы будителї, но і вызначны діятелї зо словацького середовиска як Йонаш Заборьскый, Ян Андращік, Богуслав Носак Незабудов і далшы. Правом є тото общество в тім часї принимане на єднако высокій уровни, як Матиця словацька, ці Матиця серьбска. Духновіч пише, выдавать книжкы, календарї, учебникы, молитвеникы, давать „хлїб душі“ русиньскому народу, малым і дорослым, як назве і свій молитвенник. Цілём общества є і збудованя кірілічной друкарнї в Пряшові, жебы книжкы не мусили быти друкованы в далекых містах як Перемышль ці Будапешть. Духновіч видить возроджіня свого народа в освітї, в безперерывній освітї, котра, подля ёго думок, може бідный народ выторгнути нелем з народной, но докінця і з матеріалной біды. Нажаль, по урґенціях угорьскых властей тото общество мусить у 1853-ім роцї скінчіти своє діяльство.

Духновіча тото не заставить. Теперь уж досправдовый отець народа і далше пише і выдавать, наприклад, педаґоґіку по сільскых учітелїв. Він далше стоїть за тым, же єдинов путёв ку освободжіню ся з рабства про народ, то путь освіты. Єдночасно собі, якбач, усвідомлює, же тото, што не стигне сам, мав довгодобы здравотны проблемы і чув ся слабо, можуть доробити ёго „сынове“ – нова ґенерація Русинів, котрым ся мусить дати освіта, жебы были годны в тій роботї продовжовати.

І зато у 1862-ім роцї вєдно із Александром Павловічом, котрый як єден з першых называть го няньком Духновічом, основать  „Общество св. Іоанна Крестителя‟, котрого задачов є давати штіпендії молодым талентованым Русинам з бідных родин, котры бы іншак не мали грошы на школованя, і основать коло общества в Пряшові Алумнеум – інтернат про тоту молодеж, котрый став першым інтернатом про штудуючу молодеж на теперїшнїй выходній Словакії обще.

Ёго отцёвске справованя мож відїти і в ёго творах, в котрых остро выступать проти тых, котры ганблять ся за свій народ, не признавають ся ку нёму, з отцёвсков злїстёв, а наслїдно і любвов і наказованё молити ся за душу помершого принимать і вість о тім, же собі Віктор Добряньскый взяв жывот.

 

Отцём і по смерти

Александер Духновіч вмерать 29-го марца 1865-го року в Пряшові у вечерных годинах. В тот день Віктор Ладомирьскый, ёго приятель і архіварь, котрый з ним быв до послїднёго моменту, написав до Духновічового денника: „Закінчів ся тот денник отця Александра Васильовіча Духновіча…“ .

Єдночасно приготовив основы про писмо єпіскопа Ґаґанця о смерти будителя, в котрім написав дату 30-ый марец подля ґриґоріяньского календаря і так тот датум зачав ся хосновати як день смерти.

Духновіч, котрый ся довгодобо не чув добрі, мав приготовленый тестамент. Ёго перша верзія была написана в роцї 1857, потім быв тестамент управленый в роцї 1862 і 1864. І в тестаментї Духновіч вказує, же зо сироты выріс отець. Свій маєток не розбив, не накуповав про себе, давав на благо народа і так тому мало быти і по смерти. Як отець і по смерти хотїв забезпечіти тых, котры то найвеце потребують.

Духновіч наказав в тестаменті, жебы рухомый маєток роздав ся меджі ёго сестры Зузану, Терезію і Софію і ёго служніцю Аґнесу Трібуш. Хотїв простый погрібн як мають бідны люди, про котрых жыв, на публічнім цінтерї. Грошы, котры по нім зістали, мали ся роздїлити так: 50 флоренів каждый рік дати на катедралный собор на задушну службу за ёго душу, 20 флоренів каждый рік про канторів катедралы, 10 флоренів шторік дати на фонд вдовиць, 5 флоренів на фонд семінарії, 7 флоренів на фонд віруючіх і 7 флоренів каждый рік выдїлити на фонд бідных дїтей Алумнеа…

Духновічови не быв сповненый єден пункт тестаменту. Єпіскоп вырїшыв, же Духновіч, каноник пряшівской єпархії, отець народа, буде похованый на достойнім місцї в кріптї під пряшівскым Ґрекокатолицькым катедралным храмом св. Іоана Хрестителя, не на публічнім цінтерї з епітафом, котрый собі написав. Ту наша часова лінія, котру сьме ся намагали слїдовати, кінчіть. Хоць не так цалком.

Духновічово наслїдтво – грошы давно розданы, но ёго богатство є ту з нами доднесь. Зо вшыткого, што по собі зохабив як наслїдтво про нас, ёго творы, ёго робота ту жыє з нами дотеперь. І вдяка Духновічови доказали сьме пережыти і тоты найгіршы часы. Ёго особа вела нас в темряві часїв. Жыєме з ёго наслїдства. Мы сьме ёго наслїдство. Наслїдство отця, котрый своїм жывотом здобыв вшыткы русиньскы дїти, де бы на світї не были.

 

Post Scriptum

В часї українізації робив ся з Духновіча будитель, просвітитель „закарпатьскых Українців“, прираховали го ку Українцям і українізаторы в тім далше проводжують. Многы одкликують ся на слова Духновіча, же за горами не чуджі, як арґумент, же думав на Українцїв. Не дасть авторови статї не написати до того позначку і выяснити, хто то властно про нёго „за горами не чуджій“.

Духновіч свою політічну статю о позіції угорьскых Русинів опубліковав в ґазеті „Зоря Галицкая‟, котра выходила у выдавництві Ставропіґійского інштітуту, з котрым утримовав контакты, єднако як з Народным домом. Тот інштітут быв старорусиньского напряму, русофілского, не принимав возродный рух Українцїв, ани їх творячій ся язык, докінця представителї той інтелектуалной ґрупы говорили, же жадного українського народа не є, ани языка. Кедьже Духновіч утримовав контакты з тзв. Старорусинами, а не Українцями, мож зрозуміти, же быв подобных поглядів як інтеліґенція спомянутых інштітуцій.

Кідь навеце возьмеме до увагы, як у своїй біоґрафії пише, же ёго, якбач, найщастливішый день быв, кідь у Пряшові відїв російску армію у 1849-ім роцї, яку пережывав радость, котру ани не знать описати, як плакав од радости, і же собі повів: „... нынѢ одпущаеши раба твоего Владыко‟, о ёго позіції, котра істо не была україньска, далше писати не треба.

 

Post Scriptum II

Статю автор із нагоды 215-ой річніці народжіня Александра Духновіча пише холем як скромный прояв вдякы будителёви і єдночасно єй присвячать вшыткым сиротам, сынам нашого народа з надіёв, же і наша ґенерація може найти того, котрый не верне Духновіча, но як далша голова родины сирот і сынів буде продовжовати в зачатій роботї.

Петро МЕДВІДЬ