17. 11. 2021: Штефан Лявинець: „Я сам себе представляв, не мав єм ани людей, ани орґанізацію, але мав єм много знамых з Підкарпатя.‟

Дїлїня Русинів на „автохтонных“ і „неавтохтонных“ принесло Русинам в Мадярьску лем проблемы, говорить председа СРР Штефан Лявинець.

Бісїдовали сьме з председом Світового рады Русинів Др. Штефаном Лявинцём із Мадярьска (родак із Підкарпатя), котрый тот рік на XVI. Світовім конґресї Русинів у Криніцї здобыв свій четвертый дворічный мандат. Окрем того, є председом Общества русиньской інтеліґенції  Антонія Годинкы в Мадярьску.

Говорили сьме о ролї русинства в ёго жывотї, кедьже з фамеліёв Лявинець міцно ся асоціює третїй русиньскый народный ренесанс у Мадярьску. Вєдно з нашым респондентом перенесли сьме ся на добрых тридцять років назад, коли ся то вшытко лем зачінало. Інтервю сьме робили почас XVI. Світового конґресу Русинів у Криніцї.

 

• Давайте, перейдеме вашу біоґрафію в контекстї русинства, жебы сьме порозуміли, як вы до нёго пришли.

– Я до нёго не приходив, я ся в нїм народив. Мої мама і нянё суть з Підкарпатя. Нашы корїня в основному русиньскы, але суть меджі тым і мадярьскы, італійскы, а кедь дуже далеко зайдеме, то суть і францужскы. Але з точкы зору нароной ідентіты найвеце ся выдїлює русиньска, в меншій части мадярьска орьєнтація. В нашій файтї были як інтеліґенты (політіци, умелцї, учітелї), так і просты люде. Я ся народив на Підкарпатю, но выріс єм у Кієві. Мої родічі ся взяли скоро, мама была іщі лем по скончіню універзіты. Обоє докторы. Я звык фіґлёвати, же я іщі до народжіня быв доктором. Дома ся говорило білінґвално по русиньскы і по мадярьскы, по русиньскы в основному. Середню освіту здобыв єм в україньскій школї в Кієві. Наслїдуючі професію своїх родічів, выштудовав єм медицину на Кіївскій лїкарьскій універзітї. Першым моїм прямованём стало породництво і ґінеколоґія. Почас Чорнобильской катастрофы стали ся з нас „врагы“ народа. Мій нянё, Др. Антоній Лявинець, брав актівну участь в ратованю і публічно давав знати о величезній небезбецї шкодливости радіації про людей. Пак передомнов повстав вопрос еміґрації до Мадярьска, што ся і стало в році 1990.

 

• До якого віку вы жыли на Підкарпатю?

– До трёх-штирёх років.

 

• Такый дїтячій несвідомый вік. То вас ани не тягало на Підкарпатя?

– Нїт, наопак. Там была моя родина, кажде лїто прожыв єм свої вакації у бабкы. На Підкарпатя реґуларно сьме ходили на вшыткы церьковны свята. Пасха і Різдво было обовязковым.

 

• Но свій жывот вы там не відїли, і свою реалізацію там не плановали?

– Реално ани не было де. Цїла тота совєтьска машынерія была про мене дуже чуджа, бо наша родина потерпіла, коли Підкарпатя попало до Совєтьского союзу як часть Україны.

 

• Вы одходили з Україны уже як свідома розвинута особа, котра рїшыла будовати свій жывот інде, за граніцёв. Україньске было чудже. Можеме твердити, же в тім часї у вас была сформована народна свідомость?

– Мы дома говорили по нашому і по мадярьскы, я на тому выріс. В Кієві была така своєродна підкарпатьска колонія людей русиньского походжіня, в основному з інтеліґенції, котра не могла мати роботу дома, на Підкарпатю. Така сама сітуація была і у Мадярів з Підкарпатя. Докторы, учітелї, дїятелї културы. В такім клубі інтеліґенції Підкарпатя выростав єм в Кієві. Наш „клуб“ быв доста запертый з тісныма внутрїшнїма контактами. Нас было 80, а може і 100 людей. Наприклад, на Різдво брало ся і пять-шість таксіків, жебы всягды поколядовати. На нас позерали як на чудаків.

 

•Ці оперовало ся такыма термінам як русинство, русиньскый, русиньскый язык?

– Іщі в раннім дїтинстві быв єм просвіщеный хто сьме і якы сьме. Дома мали сьме книгы Духновіча. Нянё навчів ня по церьковнославяньскы і молитвенникы чітали сьме. По мадярьскы тыж він ня вчів чітати. Практіковали сьме такы рїчі в родинї. А вшыткы книжкы, што ся тыкали русинства, у каждого были на подї десь запрятаны, завиты до совєтьскых новинок, жебы ся не відїло, же то є Книжниця читальна ці Календаръ русиньскый. Лем тайно мож было дома таке чітати. 

 

• Коли і за якых условій Вы еміґровали? Ішли сьте прямо до Мадярьска?

– Я еміґровав у 1989-ім роцї як шпеціаліста, то была найпростїша варіанта. Были часы політічных змін, котры встигли перейти в Мадярьску на хосен корїнных Підкарпатцїв з бывшой Чехословакії і Мадярьска. Обновлїня жывота в загранічу не было простов задачов. Была така сітуація, же я мав дві візы: єдна мадярьска, друга югославска. При поданю документів схосновав єм мадярьску візу. По югославскій пішов єм до Мадярьска, незнаючі вшыткых нюансів і своїх прав на перебываня.

Процес бюрокрації ся затягнув, і так ся вказало, же не мож было ани вернути ся, ани зістати там. Выбавуючі вшыткы папіря обстав єм ся без грошей. Але выпало щастя, же родный брат моёй бабкы менї поміг: договорив ся по знамостях і наладив ня на роботу у Сіґетвар. Ани єм ся не надіяв такый успїх. Придїлили мі ізбу і роботу на псіхіатрічнім оддїлїню, хоць по своїм першім прямованю єм породник-ґінеколоґ. В совєтьскій Українї не міг єм ся розвивати у псіхіатрії, бо подля той влады я быв „неблагонадійний громадянин‟. Шансів стати псіхіатром там не было жадных. А у Мардярьску то стало реалным.

 

• А у 1992-ім роцї пришли до Мадярьска і вашы родічі.

– Коли родічі пришли до Мадярьска, вже втогды много підкарпатьскых людей ся там зышло. Як резултат ся створила і ту така своєродна прорусиньска колонія.

 

• Родічі такой залучіли ся до русиньского руху по еміґрації?

– Гей, то было про них природне. Так як они были інтеліґентами, і якымсь образом тоты люде ся нашли подля інтересів. Ани не памятам, як нянё ся познакомив з проф. Іштваном Удваріём, через котрого мы мали контакт на Ґабора Ганттінґера-Клебашка. Вдяка тому два напрямы (Русины з Мадярьска і еміґрація, позн. редакції) зачали сполупрацовати.

 

• То можеме твердити, же вы были представителём молодого підкарпатьского русинства?

– Я сам себе предствавляв, не мав єм ани людей, ани орґанізацію, але мав єм много знамых з Підкарпатя. У русиньскім русї молодеж была з Мучоня і Комлошкы, то є теперь ґенерація, котра має по 40 – 50 років. Мы з нима не говорили цалком єднако, але сьме ся фест розуміли.

Про мене было інтересно позоровати, як они ставили цїлї, розвивали язык, выдавали книгы, зачінали творити, хоць мали слабшу базу інтеліґенції. Їх робота не была насилу, то было основане на емоціоналнім звязку. Они пробовали і розвивали ся у літератерарній і публіцістічній сферї, хоць і по аматерьскы. Моя родина ся надхынала нима, та і мы почали сьме ся розвивати у выдавательстві. Першы нашы пробы то были перевыданя старых календарів.

Меджі тыма двома русиньскыма напрямами была здорова конкуренція. Правда, быв ту языковый вопрос, но мы над ним робили. В тот час зачала дїяти в тім Русиньска оброда, што служыло нам за приклад. Мали сьме добрый контакт з Іґором Керчом у вырїшіню языкового вопросу. Якраз ним была розроблена ґраматіка про нас, Русинів Мадярьска, але Ґабора Гаттінґера одговорили Комлощане. Так настала можность орґанізовати русиньскы школы, то далшов задачов стала продукція книжок про дїти. В такій роботї ся нашли стары ноты, матеріалы Підкапатьского общества наук, фолклорны зборникы ітд.

А в роцї 2003 было основане наше Общество Антонія Годинкы. Першым председом общества быв мій нянё Др. Антоній Лявинець. Мої родічі робили на ентузіазмі, так і мене запоїли, жебы ся мав хто старати о офіціаліты односно закона і права.

 

• Кажете, Русины, котры были в Мадярьску і Русины, котры пришли з Підкарпатя до Мадярьска, зачінали свої народны процесы паралелно, але в тот самый час вєдно.

– Мы были в єдности. Першы самосправы были міксованы, мы были в єднім урядї. Орґанізовали сьме общі акції, вєдно сьме ходили і на Підкарпатя, і до втогдышнёй Чехословакії. Проблемы были все. Были і такы закручены, же чорт ногу зломить, але то быв інтензівный процес діскусій і вшытко было честно. Проблем быв не меджі Русинами Мадярьска, проблем была навязана звонка, конкретнїше дві проблемы. По перше, чомусь повстав вопрос автохтонности Русинів, што пришло од Русинів Лемковины і Пряшівщіны. Подля них Русины, котры прожывали на даній конкретній теріторії, суть автохтонныма, а мы, што пришли з Підкарпатя, нїт. Таке роздїлїня про мене было доста чудным і діскріміначным.

Другый вопрос быв політічный і звязаный з Підкарпатём. Дуже многы актівісты пережыли утискы на Підкарпатю, і так они взяли острый політічный напрям. Было зроблено веджіня Підкарпатьской Руси в еміґрації з центром в Будапештї, з чім актівно помагав Ґабор Гаттінґер. Кедь добрї тямлю, в 1996-ім роцї на Світовім конґресї в Будапештї было зроблено много радікалных выголошінь ку тому вопросу. В резултатї то принесло много далшых проблем про Русинів Мадярьска.

 

• Не быв конфлікт меджі Русинами Мадярьска і Русинами, котры пришли пізнїше жыти там. Як то, же в 2003-ім роцї была зареґістрована ваша орґанізація? Што стало причінов заложіня властного центра?

– Дїло в тім, як дуже мудро повіла проф. Олена Дуц-Файфер: „В жывотї каждой цівілной орґанізації суть підниманя і пады.“ І коли мы увідїли паданя, пробовали сьме то актівізовати, але уроівень не мож было утримати. Треба признати, у нашых підкарпатьскых родинах лїпше ся сохранив русиньскый язык. Быв дуже великый роздїл.

Окрем того у нас были другы потребы, жебы розвивати русинство. Мы цїнили річі, котрыма, наприклад, они ани ся не інтересовали. Музика, література, вытварне уменя, а функції у самосправах нам не были інтересны. Але без такого офіціоналного не мож было выдавати книжкы, і новинкы, не мож было запрошати колектівы з Підкарпатя, было тяжко лем за свої пінязї зорґанізовати выставы про нашых малярїв. Створїня властной орґанізації, то была праґматічна річ, жебы забезпечіти тото вшытко, а не просити постоянно когось о підпору і обясняти чому і як.

По друге, сітуація была така, же мы могли быти депутатами десь у сапосправах, але нам зясь треба было підпоры даякых цівілных орґанізацій. Мы были в залежній позіції, а кедь вже была властна орґанізація, зразу сьме могли ся піднимати.

 

• В календарї є 2021-ый рік, і тот рік святкує ся 30 років Світового конґресу Русинів. Вы споминали, же од самого зачатку русиньского руху сполупрацовали сьте з Русинами Підкарпатя, а так само мали сьте контакты з втогдышньов Чехословакіёв, потім Чеськом і Словакіёв. А якы были контакты з Русинами у світї у обидвох русиньскых напрямах Мадярьска?

– В основному суть два важны моменты. По перше, то научна уровень, котра ся не дотулять прямованя нашых цівілных орґанізацій, лем окремых заінтересованых актівных дїятелів. Наприклад, через общество Удварія дістали сьме много загранічных контактів, і наопак, они дістали можность сконтактовати ся з новыма одборниками.

Другый момент – роль Світового конґресу Русинів, де ся нам подарило істо здобыти найбівше контактів. Особный людьскый контакт є реално ефектівный. Мож чітати книгы ці новинкы, позерати образы ці філмы, і так далше, але нажыво чути бісїду нашого чоловіка із Сербії ці Хорватії або Польщі – інтересно і дуже важно. Ніч не замінить чувство, же ты не єсь абсолутно єден в тім світї, тобі все поможуть, а взаємный інтерес о дїлах єден другого мотівує.

 

• Непозераючі на то, же ваше общество было заміряне на културну сферу, про Вас было важным світове сообщество Русинів і Вы хотїли стати ёго частёв?

– То така внутрїшня потреба, што доволять розшырити круг позору автоматічно.

Общество русиньской інтеліґенції Антонія Годинкы фунґує вже 18 років. То много ці мало про таку орґанізацію, позераючі на їй успіхы?

Календарь і Алманах выдаєме вже 20 років, хоць общество має 18 років. Треба признати, наше общество перешло доста тяжку і компліковану путь вступлїня до Світового конґресу Русинів. Быв то дуже непростый процес, вопрос автохтонности заваджав і втогды. Мусив перейти даякый час, жебы сьме ся спознали, наладили людьскый контакт. Мы втогды і не могли сьме думати, же дахто з нас може быти членом Світовой пады Русинів, або быти председом. Перешли сьме через то, нас прияли, дали честь, і теперь то вже історія. Нашу роботу оцїнили і прияли.

 

• То із повідженого можеме розуміти, же ваша орґанізація стала членом Світового коґресу Русинів за професіоналны якости і зроблену роботу, так?

– Но то так красно звучіть, але у вшыткім є друга сторона. Настав проблем з фунґованём членьской орґанізації з Мадярьска. Была позаставлена судом через нелеґалны фінанцовы дїї. В наслїдку чого юрідічно неекзістуюча орґанізація не могла быти членом конґресу. Также, будь зохабити на папірю як было, або дати доступ про вступлїня далшым. А мы вже шість років жадали того, то нас і прияли. Мы єднозначно хотїли брати участь в нїм. Но штруктура конґресу то не поволёвала, і на днешнїй день даный проблем не є вырїшеный.

Слово сongère значіть докупы, вєдно, і в тому бы быв смысел, а не єдна узурпуюча орґанізація. Знаєме, же в дакотрых державах суть веце як єдна актівно дїюча русиньска орґанізація. Тот проблем ся тяжко рїшать. З боку честного председы Павла Роберта Маґочія была пропозіція, жебы кажда держава зробила свою асоціацію русиньскых орґанізацій, як резултат конґрес бы мав членство русиньскых асоціацій з каждой державы. Дакотры так і зробили, а то США, Словакія і Мадярьско.

І што мы маєме теперь? Де-юре і де-факто членами Світового конґресу суть цівілны орґанізації поєдно, а цівілны орґанізації і асоціації. А то нияк не є рїшіня. Свою правду мають і тоты членове конґресу, котры суть в нїм од зачатку і хотять мати першость, але то є проблем. Добрым прикладом інтеліґентной внутрїшнёй сполупраці в послїднїх роках вызерать быти Словакія.

 

• А кедь вернеме ся до Мадярьска і посмотриме на Русинів якбыто автохтонных і Русинів еміґрованых з Підкарпатя, то якы на днешнїй день меджі нима одношіня, як проходить їх дїяльство?

– Перебачте, я їх так не называю „автохтонны“, і я проти такого роздїлїня. Дїло в тім, же в такых малых містах, што кликали ся автохтонныма, іде дуже силна асіміцяція. В бівшім ступнї мадярізація, в меншій словакізація. Перестають фунґовати школы і матерьскы школы. Економічный вплив там тыж є, люде переселяють ся до перспектівнішых міст, менша кількость дїтей родить ся. Як потенціална можность є. Але чім дале, тым менше людей ся приголосить ку тому, жебы дати свого дїтвака до русиньской матерьской школы або школы.

Є і проблем з учітелями. Хто буде учіти тых штудентів? Абсолвенты русиньского іншітуту в Пряшові? Учітелї російского языка, котры ся будуть приспособлёвати учіти русиньскый язык? То суть обєктівны реалії. В Будапештї мы маєме і можеме надале підпоровати фолклорны колектівы про дїточкы, де ся они учать русиньскы співанкы і танцї. Така собі недїльна школа, без ґраматікы. Але Будапешт є великый варош, і людям треба доберати ся, каждый ходить в якусь школу, русиньскых школ не є. Кедь то є змішана родина, в лїпшім припадї може ся дома говорить по нашому. І, фактічно, русиньске школованя не є перспектівным про реалізацію.

А в такых меншых містах і селах, то уже одповідность на містній самосправі і локалных цївілных орґанізаціях, ці суть они заінтересованы в розвиваню і підпорованю школьского проґраму, што, нажаль, мы не видиме, і то факт.

 

Розговор вела: Карін МУЛЯР, Лем.фм. Ґрафічна і языкова управа: ред. АРК в СР.