16. 8. 2021: Експозіція в родиску Ракоція не забыла на Русинів

В Борші ся не дізнате лем о Ракоціёви, експозіція приносить комплетный погляд на ёго період.

19-го юна 2021-го року стрїтили ся презіденты Словацькой републікы і Мадярьска Зузана Чапутова і Янош Адер на святочнім одкрытю зреконштруованого каштеля Ракоція в селї Борша, Требішовского окресу.

Каштель є знамый тым, же ся в нїм народив Ференц ІІ. Ракоцій (рр. 1676 – 1735), семиградьскый князь і вождь остатнёго протигабсбурґского повстаня, в котрім за нёго боёвали і Русины.

Реконштрукція і експозіція за грошы мадярьской влады

Каштель Ракоція довгы рокы быв занедбаный і ішов до занепаду. Каштель є маєтком села Борша і веце раз у 1990-ых роках были пробы, жебы ся зреконштруовав. Но все были роботы заставлены з фінанчных і іншых причін.

У 2013-ім роцї мадярьскый презідент Янош Адер із втогдышнїм словацькым презідентом Іваном Ґашпаровічом доїднав сполупрацу країн із цїлём обновы каштеля. На частковы проєкты, жебы всокотити памятку і зренововала ся околіця каштеля, дало в поперенїх роках дотації і Міністерство културы Словацькой републікы.

Но досправдова реконштруцкія зачала аж у 2018-ім роцї. Фінанцовала єй мадярьска влада і дала на тот цїль аж 8,7 міліона евр. За три рокы ся з розвалин знова зродив достойный каштель, котрый теперь служыть як музей з експозіціёв, але і як готел ці рештаврація.

Унікатна експозіція

В Борші схосновали факт, же в каштелї народила ся вызначна історічна особность, угорьскый політік, збожный чоловік, котрый про отцюзнину і народы Угорьска хотїв тото найлїпше, а овпливнив так історію нелем Мадярів, але і далшых народів Угорьска, включно Русинів.

Борша вєдно із мадярьсков Фундаціёв Ласла Телекія засновали безпрофітову орґанізацію Ференц ІІ. Ракоцій і приготовили унікатну експозцію у обновленій історічній будові каштеля.

Експозіція не приближує лем жывот Ференца ІІ. Ракоція, але і цілой його родины, приближує історію і політіку Угорьска а Европы обще, а то перед народжінём Ракоція, почас ёго жывота аж по екзіл в Турції і ёго смерть. Так само ся в рамках той переглядкы дізнате і о історії самого каштеля, о ёго перебудовах, ці детайлы, кілько людей в данім роцї служыло в каштелю або што вшытко матеріалне в нїм было подля інвентарізації.

Експозіція є роблена барз інтереснов формов, має много атракцій, інтеркатівных панелів, артефактів, котры собі мож „спробовати“ і так гравов формов, а то нелем дїти, можуть ся навщівници дізнати величезне множество інформацій.

Як сьме вже споминали, выставка не є лем о Ракоціёви, але приближує тот період обще. І так в комнатї, в котрій ся Ференц ІІ. Ракоцій мав народити, дізнате ся вшытко о тім, што рекомендовали їсти ці робити женам в тяжи, як їх лїчіли, што їм не рекомендовали робити, што ся мали такы жены молити, або ся можете на інтеркатівнім панелї заграти на допктора і спробовати отестовати подля втогдышньой методы, ці є жена в тяжи або нїт.

Інтерактівіта є притомна при цїлій експозіції. Навщівник собі може робити різны тесты, з веркликами ожывити ремеселників, за помочі ґомбічок і інтерактівных панелів выслухати собі коментар ку даным темам, што є іщі збогачене о професіоналны анімації.

Експозіція обсягує і escape room, ізбу з віртуалнов реалітов ці 360-ґрадусове панораматічне промітаня. Чоловік має што робити, жебы відїв вшытко за три годины, але на детайлну переглядку, покля ся ниґде не понагляте, можете раховати і з пятёма годинами.

В Борші не забыли на Русинів

Як знаме, Ференц ІІ. Ракоцій назвав Русинів „gens fidelissima“ (найвірнїшый народ). Тото названя собі выслужыли за свою вірность, кедь в рр. 1703 – 1711 по ёго боцї боёвали в повстаню проти Габсбурґів, і зістали му вірны аж до самого неуспішного кінця.

Потїшуючім фактом є, же ани в Борші не забыли, же Ференц ІІ. Ракоцій і Русины суть історічно повязаны. Русины ся в експозіції споминають веце раз.

Наприклад в части Бісїдованя і навчаня языка ся пише: „Ференц ІІ. Ракоцій міг од дїтинства чути різны языкы. Ёго пестунка бісїдовала по мадярьскы з бережскым діалектом, але знамы му могли быти і хорватьскы, італійскы, латиньскы ці польскы слова. Ёго баба Жофія Баторіёва і їй сестра мали часточно польске походжіня. Меджі дамами на їх дворї могли быти і польскы дамы. Посередництвом вояків собі міг в раннїм віцї освоїти наприклад нїмецькый і русиньскый язык.“

При описі войска Ракоція суть, самособов, спомянуты Русины в рамках куруців. І там є підкреслене, же Русины „запоїли ся до повстаня іщі на початку і зістали коло Ракоція аж до абсолутного кінця. Зато їх Ракоцій назвав gens fidelissima.“

Окремый панел мають Русины і в послїднїй комнатї експозіції, де найдете текст з назвов Сполочна судьба русиньскыма очами. Під текстом, котрый споминать історічны повязаня Русинів з Ракоціём, але і факт, же почливость Русинів до Ракоція тырвать доднесь, найдете і текст русиньской співанкы Через поле іде войско куруцькоє, котрый там є по русиньскы, по словацькы, по мадярьскы і по анґліцькы. Ґомбічков, котра є коло тексту, собі можете пустити і авдіо запис той співанкы а выслухати єй.

Добрый тіп на вольный час

В Борші ся за три рокы зробив фалат роботы на каштелю, котрый быв комплетно зреконштруованый, но вдяка грошам од мадярьской влады і вдяка одборникам з різных областей ся приготовила і модерна, інтересна а унікатна експозіція.

То, же ся не забыло ани на Русинів, так само можеме скоріше приписати одборникам із Мадярьска, котры ку выставцї не приступали нияк націоналістічно, на хосен єдного або другого народа, але приступили ку нїй обєктівно, як історія досправды одбыла ся.

Покля бы сьме мали експозіцію в Борші оцїнёвати, пак собі стопроцентно заслужыть десять пунктів з десятёх, і рекомендуєме єй іти посмотрити. Бановати не будете.

Петро МЕДВІДЬ, ЛЕМ.фм, ґрафічна і языкова управа: ред. АРК в СР.