16. 3. 2021: Перед сто роками „зачав одходити“ Ґріґорій Жатковіч

  • • Народный умелець Україны Василь Скакандій: Портрет Ґріґорія Жатковіча, акварел, 2007.

    • Народный умелець Україны Василь Скакандій: Портрет Ґріґорія Жатковіча, акварел, 2007.

Кебы сьме мали спомянути лем єдного чоловіка, котрый найвеце заслужыв ся о то, жебы Русины з їх теріторіями приєднали ся до складу Чехословакії, пак бы то бізовно быв Ґріґорій Жатковіч.

Бывшый правник General Motors, родак із Підкарпатя (позн. ред.: нар. в селї Голубине), поставив ся до веджіня Америцькой народной рады Угро-Русинів, і о чехословацькім напрямі доказав пересвідчіти так америцьку русиньску діаспору, як і домашнї народны рады, котры были у вопросї будучности поглядово роздїлены, і котры наконець подарило ся соєдинити до єдного політічного блоку.

Навеце то быв якраз Жатковіч, котрый за русиньску чехословацьку будучность лобовав так в Америцї на найважнїшых в тім часї подіях, як і на мірных переговорах у Франції.

Жатковіч став, дало бы ся повісти смотрячі на ёго заслугы, лоґічно першым ґубернатором Підкарпатьской Руси. Но ґубернаторованя тырвало лем короткый час. Точно перед сто роками зачав Ґріґорій Жатковіч „одходити“.

Призначіня за ґубернатора

29-го фебруара 1920-го року была прията Конштітуція Чехословацькой републікы, котра зачала юрідічно діяти о дакілько днїв пізнїше, 6-го марца.

Хоць автономія Підкарпатя была записана в конштітуції, была і предметом мірного договору з 1919-го року, і выменованя ґубернатора быв лоґічный крок, но реаліта была інша.

Підкарпатьска Русь дістала функцію ґубернатора. За першого быв выменованый Ґріґорій Жатковіч. Стало ся так 5-го мая 1920-го року. Но реалны власти были і по выменованю Жатковіча за ґубернатора в руках чеського урядника, віцеґубернатора Петра Еренфелда. Віцеґубернатор быв прямым надрядженым вшыткым цівілным державным урядам, быв посередником про контакты меджі чехословацьков владов і урядами Підкарпатьской Руси, і сполупідписовав вшыткы ґубернаторовы акты.

Віцеґубернатор мав і окремы рішучі власти, міг ся в будьякім припадї докликати на владу. Было лем вопросом часу, коли меджі ґубернатором Жатковічом і віцеґубернатором Еренфелдом дійде ку нерїшытельным конфліктам, што ся наконець і стало. Навеце, жадна автономія Підкарпатьской Руси, на котру ся Жатковіч надіяв, не приходила.

Абдікація „на капітолы“

Ґріґорій Жатковіч в марці 1921-го року, по десятёх місяцях од наступу до своёй функції, вырїішыв абдіковати. Но цїлый процес ся тїгав дакус довше, кедьже Прага демісію ґубернатора не хотїла прияти.

Быто то 16-го марца, кедь Жатковіч подав демісію. В писмі пояснив презідентови Масарікови, якы были причіны того кроку. Демісія представлёвала форму протесту проти поступованя пражской влады на Підкарпатьскій Руси як у вопросі автономії, так і в одношіню ку позіції ґубернатора, котрый быв „ґубернатором лем своїм званём“.

Ку демісії дав Жатковіч публічне выголошіня, же головнов причінов того кроку є намага схосновати будьяке средство, котре бы помогло тому, жебы автономія была зреалізована на Підкарпатю штонайскоріше.

Назначів так само, же бы міг розбігнути і загранічну аґітацію, докінця погрозив, же в припадї неприятя своёй демісії, опублікує документы, котры компромітують чехословацьку владу і іншых представителїв Чехословакії.

Жатковічова демісія в тім часї не была владов прията. Навеце, до кінця марца о тім влада ани нияк не інформовала.

Зачатком апріля ся часть чеськой пресы поставила за Ґріґорія Жатковіча. Пражска ґазета Tribuna 5-го апріля вышла з оборонов ґубернаторовой позіції і ёго демісію означіла за штатницькый крок. 10-го апріля Жатковіч знова жадав о приятя демісії. О тім кроку інформовав як презідента републікы, так і новинарів. Аж втогды зачала влада їднати з ґубернатором, но тоты їднаня не вели до ничого. Хоць Прага хотїла, жебы Жатковіч зістав у своїй функції, не хотїла прияти ани єдну з ёго пожадавок.

Кедьже їднаня скінчіли без будьякого компромісного резултату, презідент Томаш Ґарік Масарік наконець 16-го апріля резіґнацію першого ґубернатора Підкарпатьской Руси прияв.

І кедь ся могло відїти, же є то рїшіня проблемів, реално то быв лем зачаток довшой конштітучной крізы а кресло ґубернатора зістало аж до 1923-го року необсаджене. Кріза то была досправдова, кедьже знепокоёвала і презідента републікы, котрый о тім писав і у своїх особных позначках.

Одход до Споєных штатів Амерькы

Жатковіч ся даякый час по резіґнації іщі стримав на Підкарпатю. До Споєных штатів Америкы, де жыв од свого дїтинства, вернув ся аж юли 1921-го року. Одышов скламаный з поступу чехословацькых властей і підкарпаторусиньска політічна сцена тым стратила найспособнїшого і найдослїднїшого опонента пражского централізма.

По своїм навернутю до Споєных штатів Амерькы Жатковіч зачав з величезнов пропаґачнов актівностёв. Про америцькых Русинів написав Expose Dr. G. I. Žatkoviča, byvšeho gubernatora Podkarpatskoj Rusi, o Podkarpatskoj Rusi. В дашто веце як 40-сторінковій публікації Жатковіч аналізовав цїый процес приєднаня Підкарпатьской Руси до складу Чехословакії як їй автономной области і намагы о реалізацію автономії по выникнутю републікы.

Крітік Чехословакії

Ґріґорій Жатковіч вернув ся до Споєных штатів Америкы, як уж было спомянуто скламаный. То і давав ясно знати.

Чехословакію по навернутю до Америкы безпрестайно крітіковав у многых своїх роботах. Мілосердным ку Чехословакії зачав быти знова аж по зачатку 2-ой світовой войны, коли вернув ся ку ідеї, же найлїпшов путёов про Русинів є быти по войнї знова в державі з Чехами і Словаками. Жаль, історія ся вже зачала по войнї писати цалком іншак.

Петро МЕДВІДЬ, ЛЕМ.фн, языкокова управа, звыразнїня писма і выміна фотоґрафії: ред. АРК в СР.

Script logo