16. 2. 2020: Парадоксы конштітуції

Сто років тому, 29-го фебруара 1920-го року была прията Конштітуція Чехословацькой републікы, котра зачала юрідічно діяти о дакілько днїв пізнїше, 6-го марца. В тій конштітуції находила ся і автономія Підкарпатьской Руси, ку котрій наконець за Першой републікы не дішло.

Приятя конштітуції быв важный акт. До того часу ся рядило подля дочасной конштітуції, в новій ся знова потвердили тоты прінціпы, на котрых была републіка од початку будована. В їй преамбулї, єднако як в америцькій конштітуції, в менї цїлого політічного народа чехословацького выголошовало ся, же єй цїлём є „укрїпити доконалу єдность народа, запровадити справедливы порядкы в републіцї, забезпечіти покійный розвиток отцюзнины чехословацькой, быти на благо вшыткых обчанів і забезпечіти благословлїня слободы будучім поколїням.“

Ідеалістічны слова чехословацькой конштітуції, главно тоты о слободї про далшы ґенерації, наконець не наповнили ся вдяка пожару, котрый зачав Европу ничіти в меджівойновім періодї, і котрый скінчів далшов войнов.

Но є треба повісти і то, же наперек вшыткому, што ся з конштітуції не наповнило, конштітуція 1920-го року была добров конштітуціёв, згодны суть в тім і історіци. І то нелем на добу, в котрій выникла. Чехословацькы обчане, котры ся голосили ку демократічным прінціпам, были за то, же ся може хосновати і по закінчіню Другой світовой войны. Але то уж пришла інша капітола історії.

З русиньского боку можеме крітіковати републіку Масаріка, же не выповнила обіцянку автономії про Підкарпатьску Русь, котра в конштітуції была записана, і є то властно великый парадокс.

Держава, котра прияла конштітуцію на высоко демократічных прінціпах, в котрій мож найти і впливы америцькой ці французькой конштітуції, не была способна дотримовати ся свого найосновнїшого закона. Але парадоксів у тій конштітуції было веце.

Чехословацька конштітуція дала, на основі Сен-Жерменського мірного договору, великы права меншынам. Так само ся запровадило обще волебне право. В конштітуції были статї о охранї народных, реліґійных і расовых меншын. Ішло ся докінця іщі дале.

Кедьже в Чехословакії было по Першій світовій войнї много іміґрантів і іншых людей, котры не мали вырїшене обчанство (належали меджі них, наприклад, україньскы іміґранты, котры втїкали перед большевиками), было барз важным ґестом, же охрану жывота і слободы тота конштітуція высловно ґарантовала нелем вшыткым своїм обчанам, але і вшыткым жытелям „без огляду на то, якого суть походжіня, обчанства, языка, расы або реліґії.“

Смотрячі хоцьлем на тых дакілько цітацій з першой конштітуції, можеме повісти, же демокрація Чехословакії як кебы ани не належала до часу, о котрім ся бісїдує, а мала наверьх і в порівнаню зо старшыма демокраціями, котры в тім часї єствовали, включно Споєных штатів Америкы. Но сама Чехословакія на таку демокрацію не была приготовлена.

Не была то лем автономія, котру пражска влада не была валушна наповнити, проблемы были і з одлуков церьви од державы, кедьже реліґійна Морава і Словакія на тото не мали дяку. На дургім боцї якраз україньскы іміґранты дістали такы права і свободы (была заснована і україньска універзіта), же часом зачали утисковати домашнє русиньске населїня, аж наконець абсолутно одкрыто зачали розбивати републіку – атентаты, колаборація з Нїімецьком, выголошіня Карпатьской Україны.

Конштітуція 1920-го року є історіёв демокрації, котра не знала звладнути саму себе. Є історіёв з планым кінцём. Днесь можеме роздумовати о тім, што бы было, кебы…

Кебы наповнила ся автономія, кебы дакотры статї не были лем на папери, але ся і реалізовали. Може бы то не змінило ніч на войновых подіях, о котрых ся не рїшыло в Празї, і котрых Чехословакія не была единов, а не была ани найвекшов жертвов. Но змінило бы то дашто на сітуації по войнї? Тото ся ниґда не дiзнаме.

Но єден парадокс, котрый зачав конштітуціёв перед сто роками ту зістав доднесь. Покля днесь Чехы і Словаци мають свою державность, перешли великый фалат драгы і інтеґорвали ся меджі западны демократічны державы, Русины нелемже зістали по войнї бездержавным народом, але на части своёй отцюзнины, на Підкарпатю, мусять доднесь боёвати ся за тото найосновнїше дїло – за признаня свого єствованя. Сто років по тім, што было ясно дефіноване, хто сьме і што нам належыть.

Петро МЕДВІДЬ, ЛЕМ.фм, статя была написана як коментарь „Вступне до контроли“ лемківского радія lem.fm. Жрідло фотоґрафії: Wikipedia.