16. 10. 2021: Неунавный творець і добрый педаґоґ – ШТЕФАН ГАПАК
На тото речіня быв єм хотїв надвязати як єден із ёго штудентів, котрых учів вытварну выхову на Педаґоґічній факултї Універзіты П. Й. Шафаріка. Учів нас ґрафіку і моделованя а кідь пришов до класы у своїм білім робочім плащу замащенім од фареб і перепасаный ремінём на своїй высокій і сильній поставі, вызерав як руськый богатырь, зато сьме му дали прозывку Садко. Не знам, ці ся ю за жывота дізнав, але теперь, пане професоре, Вам уж то можу прозрадити. Были сьте на вызор богатырём, але іщі векшым, кедь сьте на старости лїт запустили собі сиву бородку. Але были сьте богатырём нелем вызором, але і своїм хованём – прісный, вымогливый, но ласкавого сердця, што сьте але не давали знати перед своїма штудентами, притім як Русин мали сьте добре одношіня к нам, русиньскым штудентам в першім рядї, але і к іншым. Были сьте добрым фахманом у своїй професії, добрым реалістічным ґрафіком, сохарём і малярём, най собі дахто гварить, што хоче. Вытримали сьте много, главно людьской зависти і злобы, чого свідками сьме были і мы, штуденты на катедрї вытварной выховы, кедь ся вас снажыли зошмарити з посту єй ведучого. І так ся тым „малым“ то подарило, але в нашых очах сьте зістали тым великым, богатырём Садком.
Перебачте мі таке особне інтермеццо, але мусив єм свому професорови повісти то, што єм ся му не одважыв і не встиг за жывота. Але теперь кус офіціалнї о ёго жывотї, творчости і снажіню.
Штефан Гапак ся народив 16. октобра 1921 року в Пінковцях, Михаловского окресу. А як ся там взяв Русин? Та так, же ёго отець походив із підкарпатьского села Лумсоры, котрый у рамках тогдышнёй Чеськословеньской републікы приходив за роботов на богате панство до Пінковець, часом робив нелем як рольницькый і ховательскый помічник, но і як тесарьско-ставбарьскый ремеселник, котрый нескорше зо женов сі ту купили за зароблены пінязї малый фалаток землї і побудовали хыжу. Так ся ту усадив і так ту ся народив Штефан, котрый по отцёви здобыв тїлесну робустность, твердость характеру, але в грудях добре сердце а в сердцю любов к землї і честній ремеселній роботї. Він быв прикладом про далшых двох молодшых сородинцїв, брата Павла, нескорше доктора історії в Словенській академії наук, і сестру Зузану, доцентку вытварной выховы і малярьку.
Путь к ёго вытварній творчости не была у нёго легков. По скінчіню Ужгородьской учітельской семінарії зачав учітелёвати в народній школї у Збою, теперішнёго Сниньского окресу, на самім выходї теперішнёго Словеньска. В авґустї 1944, кедь тоту часть Снинщіны забрали Мадяре, як „непослушного“ го взяли до концентрачного табора в Мадярьску. Одты ся му з ґрупов інтернованых подарило втечі в апрілю 1945 року і по переходї фронту в Дєрі вступив до Червеной армады, де быв придїленый до штабу 136. командатуры ІІ. україньского фронту як перекладатель і орґанізатор навернутя ослободженых обывателїв до своїх сел і міст. По войнї зась учітелёвав у Дубраві і Березовцї, але мав тугу ся дале учіти, быти школованым вытварником, нелем учітелём народной школы, зато в роках 1946 – 47 продовжовав свою науку в Міщаньскій школї в Меджілабірцях, потім на Педаґоґічній факултї Словеньской універзіты у Братїславі, але одты такой перешов на Академію вытварного уменя до Прагы, де здобыв найлїпшы основы вытварного уменя в роках 1948 – 53.
Як вышколованый пришов до Пряшова, де робив вытварного редактора в часописах Дружно вперед, Дукля і Выдавательстві ЦК КСУТ, де зачав і як ілустратор часописів і книжок, притім ся як вытварник постарав і о выздобу першых свят културы у Свіднику ці першого выступлїня ПУНА. Але лем тото робити, то го не успокоёвало, зато пішов передавати свої знаня і способности вытварника молодым штудентам на Педаґоґічну факулту Універзіты П. Й. Шафаріка, де робив од 1953 року аж до одходу на пензію. Меджі тым у 1960 роцї здобыв тітул доцента а в 1971 роцї ся габілітовав як професор, в тім же роцї ёго педаґоґічна робота была оцїнена і тітулом Заслуженый учітель, притім не буду выраховлёвати далшы ёго оцїнїня і функції на факултї, універзітїі і інде.
Але Штефан Гапак быв і є знамый нелем як высокошкольскый вытварный педаґоґ, але і плодный креслярь, ґрафік, ілустратор, сохарь і малярь реалістічной орьєнтації, котрый презентовав свої вытварны здобыткы, резултаты своїх творчіх мук на многых колектівных і самостатных, домашніх і загранічных выставках. І так в моїм архіві є, може, найвеце різных каталоґів праві з выстав Ш. Гапака.
В ранній етапі формованя ёго вытварного таленту быв на першім місцї рисунок блайвасом,, угликом або сепіёв, вытворив ряд прецізных рисунків і ту ся уж проявлять пізнїшый ёго нахыл до ґрафікы, в котрій домінує смысел про лінію і плоху. Але жебы сьме не были неконкретны, спомяньме з того часу холем пару рисунків: Дїдо (туш, 1948), Баба (углик, 1948), Сидяча (крейда, 1949), Молотьба (углик, 1950), По бою (углик, 1954) ці Выбераня бандурок (блайвас, 1955). У ґрафічній творчости спробовав може вшыткы технікы, але найвыразнїшы роботы створив техніками сухой іглы, літоґрафії ці вырїзованя до лінолеа. Спомяньме з них холем пару тых найлїпшых: Селян Кобан із Дубравы (ліно, 1947), Дубравскы жены (дереворіз, 1948), Партізаны (дереворытя, 1953), Спусканя на санках (колороване ліно, 1955), Яворина (акватинта, 1956), Шарішанка (суха ігла, 1956), В Ольшавцї (лепт, 1957), Сетры (літоґрафія, 1962), Лїтня країна (літоґрафія, 1967), У Пчолинім (літоґрафія, 1970) і іншы. Знамы суть ёго ґрафічны портреты, зроблены техніков сухой іглы ці літоґрафії: Е. Ракошія і Ю. Даня (1957), М. Йордана, Ю. Костюка, П. Марковіча, Н. Діця (вшыткы 1962), Ф. Іванчова ці А. Куська (1966) і іншы. В роцї 1962 Ш. Гапак побывав у тогды совєтьскій Середній Азії, де створив множество шкіць і пізнїше на їх основі ґрафічны роботы в техніках літоґрафії і вырываня ці вырїзованя до лінолеа: Бухарьскый купець, Полудень у Бухарї, В Самаркандї, Мешіта Калаян, Хутор Чар-Бакір і іншы, у котрых суть характерны: острый контраст світла і тїнї, чім автор знаменито выразив характер країны, заллятой сонцём і з самобытнов архітектуров.
Важнов частёв у вытварній творчости автора было сохарьство, вытворив много сохарьскых портретів, як Т. Г. Шевченко (1953), Сестра (1954), Малярь Е. Ракоші (1956), А. Чума (1956), але іщі веце плакет, спомяньме холем: Ю. Шереґій (1969), М. Дубай (1970), В. Зозуляк (1970) і т. д. В 1969 роцї быв створеный Памятник А. Павловічови у Свіднику а до того памятника Ш. Гапак вытворив два рельєфы у шарішскім травертінї під назвами Вірность і Одданость.
Але може найвеце вытварных робот створив Ш. Гапак як малярь, котрый ся інтересовав як фіґуралныма мотівами, портретами, так і країнов, букетами квітїв. Із фіґуралных мотівів незабытным ся став Баницькый бріґадырь (1950), Вытїгованя лену (1950), Перед змінов (1951), Звожованя сїна (1954), Дружстевници (1956) і іншы, котры свідчать о тім, же автор знав нелем зобразити роботу дружстевників і робітників, але знав ся понурити і до псіхікы тых простых людей. Техніков мальбы оліёвыма фарбами вытворив выразны портреты Олле Шміт, штудент із Ніґерії (1950), Штудія женьского портрету (1955) і другы.
Але Штефан Гапак вытворив найвекше множество поглядів на країну нашого русиньского реґіону, а то техніков пастелу: Лїтнїй день (1967), Деревяне село (1969), Снопы (1972), Полёвый пішник (1973) ці Березкы (1974), но главно оліёвыма фарбами: Квітучій сад (1953), В Репеёві (1954), В Ціґельцї (1959), Бабина хыжа (1963), Ближыть ся осїнь (1978), По жнивах (1980), Коморка в Руській Быстрій (1980), На верьхнїм кінцю в Остурнї (1982), Осїнь в Реґетівцї (1983) і т. д. Ёго погляды на країну і єй закутины спершу были подаваны у веце стлумленых одтінках фареб, а з роками палета автора ся выяснёвала і він поужывав пестрішы фарбы, причім барз любив малёвати красну осїнню природу.
Могли бы сьме іщі много написати о жывотї і творчости вытварного педаґоґа і умелця Штефана Гапака, але слова не выповідять вшытко о ёго жывотї, характерї, думаню, позіціях, снажіню вытварника, може, найвеце то зашіфровано у ёго рисунках, ґрафіках, сохарьскых роботах, мальбах, котры, єдным словом – найлїпше відїти і пережыти. Таку сьме мали можность на многых выставках або у Вашім ательєрї ці в СНМ – Музею русиньской културы в Пряшові, позерати на Вашы образы і все споминати на Вас і по одходї до вічности 23. марца 1997 у Люботіцях при Пряшові, бо через них ся нам все припоминате, пане професоре.
Мґр. Александер ЗОЗУЛЯК, АРК в СР
