13. 9. 2024: Історія одважного Мартіна. Молодый штудент Руськой ґімназії быв у одбою

Тот рік на Словакії святкує ся 80-та рочніця Словацького народного повстаня. Тота історічна подїя належыть ку найвызначнїшым пунктам модерной словацькой історії.

Знаме, же в протифашістічнім одбою, в Словацькім народнім повстаню, і в партізаньскім русї на теріторії втогдышнёго Словацького штату, были актівны і Русины. І кедь довго, вдяка офіціалному „неіснованю“ русиньской народности, ся о тім не бісїдовало, а кедь, та то были „україньскы“ участници одбоя.

Днесь тоты факты знаєме, но іщі все маєме барз мало здокументовану історію окремых особ, Русинів, котры в тім одбою брали участь. Тот рік минуло сто років од народжіня єдного з них, і зато вырїшыв єм приближыти ёго жывот, оддати му тым честь, і додати так далшый черепок до мозаікы історії Русинів у одбою.

На початку быв телефонат

На початку той статї быв телефонат. Із непознатого про мене чісла закликав мі пан Мілослав Мальцовскый, котрый, як єм ся пак дізнав, є сыном героя, о котрім буде бісїда. Добісїдовали сьме ся, же ся стрїтиме.

Пан Мілослав уж в телефонї повів мі, же тот рік припомямули собі в родинї сто років од народжіня ёго отця – Мартіна Мальцовского, родака із села Шома, днесь має назву Дрєніця, Сабіновского окресу, котрый быв у протифашістічнім одбою.

Як єм ся дізнав при особній стрїчі, Мартін Мальцовскый народив ся 23-го апріля 1924-го року. В Пряшові почас войны молодый герой штудовав на Руській реалній ґімназії. Ёго дїятельство в одбою вже было публікована у 1984-ім роцї в україноязычній ґазетї Нове життя, но пан Милослав мав тугу, жебы о отцёви, котрый проявив ся у молодім віцї як герой, дізнала ся і русиньска чітательска публіка, кедьже як ёго отець, так він суть Русинами.

Но при документах, котры дістали ся мі під рукы, одкрыла ся історія нелем протифашістічного боёвника, но і педаґоґа, маляря і сохаря.

Одважный Мартін

Як вже было спомянуто, о Мартінови Мальцовскім, і ёго жывотї в одбою, была в роцї 1984, з нагоды ёго юбілея – 60 років жывота, публікована на україньскім языку статя з назвов Відважний Мартин. Статю втогды написав Вінцент Шковран із Кошыць, але як ся із статї дізнаме, так само родак із Шомы – Дрєніцї.

Статя не была публікована в повній верзії, кедьже пан Мілослав донїс мі і на тіпоґрафії написаный оріґінал. Нове життя текст Шковрана публіковало в скороченій верзії. Што дізнаме ся о Мартінови Мальцовскім в тій статї?

„Іщі у 1943-ім роцї, як штудент пряшівской Руськой ґімназії, Мартін Мальцовскый мав контакты з підземныма дїятелями антіфашістічного руху одбоя. Вдяка тым контактам познакомив ся із совєтьскым розвідчіком Пучковом-Ощепковом і ёго товаришом Арсенєвом,“ пише Шковран в статї, котрого ку написаню того матеріалу якбач привело то, же перед тым мав можность в роднім селї Дрєніця посмотрити собі кроніку села, де быв і запис о Мальцовскім.

„Спомянуты товарищи нераз у нёго ночовали. Пак Мартін познакомив із нима і мене. Обидвоми сьме часто допроводили розвідчіків по містї, а головно на желїзнічню штацію, де розвідчікы слїдовали рушаня воєньскых ешелонів. Самособов, нич не записовали, но обидвоми мали пречудесну память, головно Пучков памятав вшытко до найменшых детайлів. Помагали і мы,“ пише далше Вінцент Шковран у статї.

Як ся далше із тексту дізнаме, на початку лїтнїх вакацій у 1944-ім роцї Мартін Мальцовскый в Дрєніцї познакомив ся з партізанами із оддїлу Рокосовского. Партізаны – розвідчікы Халідов і Ґриґорєв, мали быти частыма гостями у Мальцовского, і ёго мама їх часто годовала, платала їм одежду, і по ночній акції покладала їх спати до боїска. „Мы з Мартіном втогды стояли на варті,“ пише Шковран.

„Десь початком авґуста Мартін стрїтив ся з розвідчіком партізаньской ґрупы імени Александра Нєвского, котра оперовала в лїсах на околіцї села Крижы. Добісїдовали ся з ним на формі нашой помочі. Занедовго мы передали їм подарунок од сабіновскых підземных дїятелів – лїкы і чісту білізну. Штаб соєдиненя быв у будинку родічів нашого знамого штудента, товаріща Ванчіка. Нас прияв сам командант соєдиненя Віктор Карасёв-Степанов. Присутным быв так само командант розвідкы Станїслав Вроньскый,“ пише ся далше в статї.

По довгім розговорї, як описує дії Вінцент Шковран, дістали молоды штуденты, членове одбоя, задачу. Мартін Мальцовскый довго утримовав звязкы із сабівноскыма патріотами в підземнім русї. Но кедьже при кінцю рока уж про нёго не было безпечным лишыти ся в селї, дістав розказ одыйти до лїсів, і приєднати ся до оддїлу Липа.

Пак, як пише Шковран, Мальцовскый брав участь на ослободжіню міста Пряшів. Пряшів быв ослободженый 19-го януара 1945-го року. Автор статї пише і то, же Мальцовскый в тых часах майже дістав опдовідну посаду в револучнім народнім комітетї.

Учітель і аматерьскый малярь

В оріґіналї рукопису є і непублікована часть, в котрій ся пише: „Много героїв зродило ся в тім нерівнім бою, много прекрасных людей своїм жывотом заплатило за наш днешнїй мірный щастливый жывот. Посеред жывых героїв Словацького народного повстаня мож стрїтити і такых скромных людей, якы не носять на своїх грудях ордены, але жыють собі честно, радують ся з того, же на тій щастливій сучасности є і їх заслуга…“

А такый быв і Мартін Мальцовскый. По войнї выштудовав Педаґоґічну факулту в Пряшові, основав собі родину, 18 років учітелёвав на основній школї в Сабінові, окрем іншых предметів і вытварну выхову. І уж втогды почінали о нїм писати словацькы і україноязычны періодікы, но не як о героёви протіфаштічного одбоя.

Мартін Мальцовскый все веце занимав ся властнов малярьсков творчостёв, што наповно міг пак робити на пензії. „Хочу захопити фалаток плынучого часу, роблю так, жебы мі люди розуміли,“ повів о своїй творчости Мартін Мальцовскый у 1982-ім роцї про културно-общественый місячный журнал Sabinov із нагоды одкрытя выставы, котру втогды мав у сабіновскім Домі културы.

Но то не быв початок ёго малёваня. О творчости аматерьского маляря з Дрєніцї ся написало веце статей, і в історічных жрідлах мож дочітати ся, же Мартін Мальцовскый уж в 1974-і роцї, як іщі молодый учітель, брав участь на переглядках аматерьской творчости в Братїславі ці Свіднику, „і то барз успішно, як о тім свідчать діпломы і почестны грамоты.“

Як уж было спомянуто, по одходї на пензію тота пасія стала му главным змыслом жывота. І ёго творчость была шырокоспектрална. Пейзажы, закутины природы, портреты, бюсты, рельєфы. У своїм роднім селї, де жыв, у 1969-ім роцї на фасадї Ґрекокатолицького храму Рождества Пресвятой Богородіцї намалёвав трёх святых. При пізнїшій реконштрукції церькви тоту мальбу затерли. В тім самім роцї обновлёвав вшыткы бляшаны роспятя на крестах в Дрєніцї і в околіцї.

Ґазета Prešovský večerník о ним у 1994-ім роцї писала як о „недїльнім малярёви“, котрый у своїм домі крыє „ґалерію під орїхом“. Названя „недїльный малярь“ выслужыв собі так, же іщі в часах, коли учів, вольных субот не было, і так досправды єдниный день, коли мав можливость малёвати, была недїля.

Мартін Мальцовскый вмер 14-го януара 1995-го року. Память про нёго сохранять ёго сын Мілослав, вдяка котрого позбераным і сохраненым матеріалам могла выникнути і тота статя.  Мам надїю, же раз і Русины будуть мати сістематізовану історію своїх протифашістічных боёвників. В нїй єдно місце належыть і Мартінови Мальцовскому.

Петро МЕДВІДЬ, ЛЕМ.фм, языкова і ґрафічна управа: АРК в СР. Фотофрафії: Aрхів Мілослава Мальцовского.