10. 9. 219: Перед сто роками Підкарпатьска Русь приєднала ся до складу Чехословакії

10-го септембра 1919-го року быв підписаный Сен-Жерменьскый мірный договор. Вдяка нёму Підкарпатьска Русь была приєднана до складу Чехословакії. Теріторія Русинів на юд од Карпат стала субєктом меджінародного права і Русины стали третїм державотворным народом в новій републіцї.

Тоту історічну дію опередили рїшіня русиньской політічной репрезентації. Домашнёй у Карпатах, але главно  америцькой, котра выникла із русиньской еміґрації. На кінцю Великой войны выникали народны рады, котры были многых напрямів. Русины глядли своє місце в повойновій Европі. Наконець, і вдяка америцькым Русинам, выграла прочехословацька орьєнтація.

Не мож в єдній статї описати вшыткы історічны дії, котры проходили в тім часї на теріторії Русинів і серед їх політічных репрезентацій. Зато зосередиме ся холем на тоты найглавнїшы пункты, котры привели Русинів до Чехословакії.

 

АНРУР і їй меморандум

Покля в Карпатах быв русиньскый політічный рух роздїленый меджі окремы Руськы народны рады, котры выникали на теріторії Пряшівщіны, Підкарпатя, а і на Лемковинї, і котрых представителї мали різны орьєнтації – од промадярьской через проросійску, проукраїньску аж по прочехословацьку, в Америцї была сітуація дакус інша.

І русиньска еміґрація в Споєных штатах Америкы была роздїлена поглядами, де належати в новій Европі. Но одколи Америцьку народну раду Угро-Русинів (АНРУР) зачав вести молодый правник General Motors Ґриґорій Жатковіч, америцькым Русинам подарило ся барз скоро соєдинити своє думаня, і рїшыти, же найлїпшов можлиностёв є про їх отцюзнину быти в державі вєдно із Чехами і Словаками.

АНРУР повірила Жатковіча написати меморандум про америцкого презідента Вудрова Вілсона і 21-го октобра 1918-го року ся вождь америцькых Русинів з презідентом і стрітив. В меморандумі было веце можностей, де бы мали Русины належати. Од верзії властной державы, аж по автономію в рамках Угорьска. Но вшыткы можности з условієм, же Русины будуть узнаны як окремый народ, повно незалежный од іншых народів. Вілсон рекомендовав Жатковічови приєднати ся ку даякій славяньскій державі і вступити до Середньоевропской демократічной унії.

 

На меджінародній сценї. Оддїлены од Українції

Вже 23-го октобра 1918-го року АНРУР вступила до Середнёевропской демократічной унії, котра в Споеных штатах сформовала ся главно з політінчой еміґрації народностных меншын Австро-Угорьской імперії, але і з Польщі, котра была під надвладов Росії.

Америцькы Русины в унії підписали Декларацію общіх цїлїв незалежных середньоевропскых народів. Підпис за Русинів дав до документу Жатковіч. Втогды выголосив: „Нашы дїла в Америцї суть незалежны, оддїлены од україньскых.“

Жатковіч втогды іщі припущав можливость быти автономнов державов, котра бы ся приєднала ку федерації, будь україньскій або чехословацькій, но вылучовав можность державы з Мадярами і Румунами.

26-го октобра стріїив ся Жатковіч з будучім першым презідентом Томашом Ґаріком Масариком, котрый му приобіцяв, же покля Русины вырїшать приєднати ся до складу Чехословакії, будуть мати ґарантовану автономну теріторію. Докінця, же граніцї Підкарпатьской Руси будуть такы, жебы Русины были спокійны. Жатковіч о стрїчі з Вілсоном і Масаріком інформовав АНРУР і хоць в тім часї уж і Мадярьско пропоновало добры условії Русинам, покля бы зістали вєдно із Мадярами в державі, все яснїше ся рисовала путь Русинів до складу Чехословакії. Но є правдов, же в тім самім часї были Руськы народны рады в карпатьскій отцюзнині іщі все роздїлены, кажда тїгала за іншый конець.

 

Русиньскый референдум

12-го новембра в Скрантонї, в штаті Пенсілванія, проходив зязд АНРУР, котрый за оптімалне про Підкарпатьску Русь выголосив чехословацьку варіанту. Русины хотїли федератівный прінціп і під себе вшыткы угро-русиньскы области: Спіш, Шаріш, Земплін, Абов, Боршод, Унґ, Береґ, Уґоча і Мараморош.

Жатквовіч, котрый сам быв родаком з Підкарпатя, но выростав у условіях демокрації, протиснув пропозіцію, жебы меджі америцькыма Русинами о тім дїлї зробило ся голосованя. Вшыткым філіам русиньскых обществ і реліґійным ґрупам быв даный єден голос на каждых 50 членів. Плебісціт проходив у децембрї, 67 процент тых, котры голосовали, выразили ся за Чехословакію.

 

Русиньска діпломація в Европі

З ініціатівы презідента Масарика пришли 17-го фебруара 1919-го року на мірну конференцію до Паріжа, Ґриґорій Жатковіч і Юлій Ґардош за АНРУР. Інформовали там о русиньскім вопросї і по стрїчі з Антоніём Бескидом, котрый вів пряшівску раду, сотворили Руську комісію, яка выступала за вшыткых Русинів.

Жатковіч з Паріжа уж не ішов домів до Америкы. В роднім краю треба было дорїыти процес приєднаня до складу Чехословакії, што значіло і пересвідчіти домашню політічну репрезентацію, жебы была єднотна і договорила ся на чехословацькій верзії, котру підтримовали америцькы Русины, но в тім часї уж і Руська народна рада в Пряшові.

Жатковіча так само чекали їднаня зо словацьков політічнов репрезентаціёв о граніцях меджі Словакіёв і Підкарпатьсков Русёв. Но зо Словаками ся Жатковіч, і вдяка твердій позіції словацького міністра Вавра Шробара, з котрым стрїтив ся в Братїславі, не доїднав. Покля быв Жатковіч неуспішный зо Шробаром, о успіх, і то великый, причінив ся меджі Русинами, котрых ся подарило соєдинити.

 

Наше рїшіня

15-го марца 1919-го року проходила стрїча членів ужгородьской Народной рады Угро-Русинів, в котрій быв наприклад і Авґустін Волошин ці Сімеон Сабов, з америцькыма Русинами. Жатковіч інформовав о позіції америцькых Русинів, о розговорах з Масариком в США і в Празї, як і о паріжскых стрїчах з представителями держав Договору. Ужгородьска рада схвалила условії приєднаня Підкарпатьской Руси до складу Чехословакії оброблены Жатковічом.

Рїшучім днём быв 8-ый май. Втогды проходила в Ужгородї стріїа представителїв ужгородьской, пряшівской і хустьской народной рады з делеґаціёв америцькых Русинів. Было там 200 делеґатів і 1200 гостїв. На стрїчі была сотворена Централна руська народна рада (ЦНЦР) – сполочный орґан домашнїх Русинів і еміґрації. До веджіня ЦНЦР быв выбратый Антоній Бескид, честным председом став Ґриґорій Жатковіч.

В далшых днях проходили засїданя ЦНЦР, на котрых ся прияло, же Русины хотять быти в Чехословакії, а єдночасно обговорили ся і условії приєднаня в дусї проґраму Жатковіча. Ёго 14 пунктів як условія про приєднаня до Чехословакії были схвалены 16-го марца і Жатковіч быв запропонованый за будучого міністра Руськой (русиньской) державы в Чехословакії.

23-го мая была 112-членна депутація од ЦНЦР послана до Прагы, вели єй Антоній Бескид, Авґустін Волошин і Ґриґорій Жатковіч. Прияв їх міністер внутрїшнїх дїл Антонін Швегла і презідент Масарик. Но презідент повів, же рїішіня позіції Підкарпатьской Руси не є в єго компетенції. На приятя того, о чім вырїшыли Русины, требало схвалїня держав, котры на мірній конференції рисовали мапу повойновй Европы. Схвалїня пришло в септембрії

 

Мірный договор

Рїшіня Русинів было схвалене Сен-Жерменьскым мірным договором. Тот быв підписаный 10-го септембра 1919-го року меджі державами Договору і Австріёв. Частёв того договору быв і такзваный малый мінорітный договор, подля котрого, главно статями 10 і 13, была Підкарпатьска Русь приєднана правоплатно до складу Чехословакії.

Была то теріторія, котра мала 12 617 квадратных кілометрів, в рамках котрой єсровало 487 сел і міст, в котрых жыло довєдна 585 500 жытелїв. Народностно была Підкарпатьска Русь подїлена так, же на їй теріторії в тім часї было 372 500 Русинів (далшы десяткы тісячів Русинів были на теріторії Словакії), 103 тісяч Мадярів, 80 тісяч Жыдї, 14 тісяч Румунів, 12 тісяч Нїмцїв, 2500 Словаків і коло 1500 людей, котры мали іншаку народность.

Подля статї 10 мірного договору Чехословакія обовязала ся, же зорґанізує русиньску теріторію на юг од Карпат в граніцях встановленых главныма великодержавами як автономну єдиніцю в чехословцацькій державі і подарує їй найвысшу форму самосправованя, яка є можна, жебы не огрожовала цїлость Чехословакії.

Так само Прага обовязала ся, же теріторія Русинів на юг од Карпат буде мати свій окремый сейм. Тот сейм буде выконовати законодавчі власти у вшыткых языковых, школьскых і реліґійных вопросах, у справах містной справы, а і в остатнїх вопросах, котрыма го повірять законы Чехословацькой републікы. Ґубернатор теріторії Русинів, котрый буде выменованый презідентом Чехословацькой републікы, буде одповідный русиньскому сейму.

Установлїня статї 12 мірного договору пожадовало, жебы урядници на теріторії югокарпатьскых Русинів были выбераны, покля мож, із жытелїв той теріторії. Статя 13 мірного договору пожадовала, жебы Підкарпатьска Русь мала справедливе заступлїня в парламентї Чехословацькой републікы.

 

Епілоґ

Русины мірным договором стали повно акцептованым політічным народом. Їх теріторія стала субєктом меджінародного права, Русины стали третїм державотворным народом в Чехословакії. Было то першый і дотеперь остатнїй раз, коли Русины самы вырїшыли о своїй державі і были державотворныма.

Нажаль, мірный договор не встановив термін, доколи мала быти зроблена автономія Підкарпатьской Руси. Не встановив ани жадны санкції за порушованя той пожадавкы.

Перше скламаня пришло вже на кінцю септембра 1919-го року. В Празї проходило засїданя словацько-русиньской комісії односно встановлїня граніцї меджі Підкарпатьсков Русёв і Словакіёв. Русиньска делеґація, де были такы мена як Антоній Бескид, Еміліан Невицькый, Авґустін Волошин пожадовала приєднаня цїлой Земпліньской жупы, северной части Шарішской і части Спішской жупы ку Підкарпатьскій Руси. Пожадавкы русиньской делеґації были про Словаків великы. Словацька делеґація была охотна одступити меншу часть Шарішской і Ужску жупу. Презідент Масарик втогды порадив Словакам не давати Русинам жадны писемны ґаранції на встановлїня граніць. То, же русиньска делеґація не хотїла попустити із своїх претензій, было пак схосноване як арґумент, жебы закінчіти їднаня.

Граніця ся наконець зробила так, же Русины не были довєдна на теріторії Підкарпатьской Руси, часть зістала на Словакії. Автономія пришла пізно. Аж у 1938-ім роцї, почас політічной крізы, тїсно перед тым, як ся републіка розпала.

Жатковіч став першым ґубернатором Підкарпатьской Руси, но по скламаню з того, же не была признана автономія ани сейм, же докінця быв презідентом менованый земксый презідент на Підкарпатю міцнїша позіція як ґубернатор, абдіковав у 1921-ім роцї і вернув ся назад до Америкы, де зачав быти міцно протичехословацькый. Позіцію змінив аж почас войны, кедь знова відїв, же єдине місце Русинів по войнї, може быти лем в Чехословакії. Но тото вшытко вже інша історія.

Чехословакія не была безхыбна, ідеална держава. Мала много хыб, много дїл Русинам не выповнила. Но наперек вшыткому то была держава, котра Русинам дала за дві декады много. За чехословацькых часів Русины зазначіли великый матеріалный, духовный і народный розвиток, розвивало ся школство. Была то держава, котра была державов Чехів, Словаків і Русинів. Были сьме державотоврны, і нашу славну історію нам нихто не возьме.

Петро МЕДВІДЬ. ЛЕМ.фм